Azərbaycan Dövlət qtisad Universiteti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
305 Fəsil 11 EV TƏSƏRRÜFATLARINDA ƏHALİ GƏLİRLƏRİNİN CƏMLƏNMƏSİ VƏ İSTİFADƏSİ 11.1. Ev təsərrüfatları və ailə iqtisadiyyatı Ölkə əhalisinin həyat səviyyəsi, məhsuldar qüvvələrin inkişafı, milli sərvət, iqtisadiyyatın səmərəliliyi, eyni zamanda əhalinin sosial- demoqrafik strukturu və gəlirlərin bölgüsü sistemi ilə müəyyən olunur. Eyni qaydada olaraq, ayrı-ayrı ev təsərrüfatlarının həyat səviyyəsi də onların cəri gəlirləri, mülkiyyəti, sosial mövqei və demoqrafik tərkibi, ev təsərrüfatı üzvlərinin sayı, o cümlədən, əmək qabiliyyətli və əmək qabiliyyətinə malik olmayanların sayı, uşaqların sayı ilə müəyyən olunur. Ev təsərrüfatı dedikdə, ümumi büdcəsi olan və birlikdə yaşayan bir və ya bir neçə fərdin məşğuliyyət növlərinin, əmlakın, əldə etdikləri və malik olduqları maddi və mənəvi nemətlərin məcmusu başa düşülür. Ev təsərrüfatı natural və əmtəə xarakterli əmək, istehsal və iqtisadi fəaliyyətin bütün növlərini əhatə edir. Ev təsərrüfatı termindən üç mənada istifadə etmək olar: - universal statistik vahid kimi sosial-demoqrafik konteksdə; 306 - xüsusi növ təsərrüfat kimi; - kütləvi mikrosəviyyəli iqtisadi həlqə kimi. İqtisadçılar ev təsərrüfatına ilk növbədə minimum təsərrüfat vahidi kimi yanaşırlar, başqa sözlə desək, iqtisadi nəzəriyyədə “ev təsərrüfatı” termini təsərrüfat vahidi kimi xarakterizə olunur. Ev təsərrüfatı anlayışı özündə bütün istehlakçıları, muzdlu işçiləri, xırda və iri kapital sahiblərini, torpağı, istehsal vasitələrini, ictimai istehsalda məşğul olan və məşğul olmayan şəxsləri cəmləşdirir. Milli hesablar sistemi çərçivəsində ev təsərrüfatları institusional vahid kimi müəyyənləşdirir. Ev təsərrüfatında birgə yaşayan, öz gəlirlərini və əmlaklarını bütövlükdə və ya hissə-hissə birləşdirən və müxtəlif mal və xidmətləri (əsasən, yaşayış və qida məhsulları) müştərək istehlak edən insanlar daxildir. Nəzəri cəhətdən ev təsərrüfatının üzvləri bir-biri ilə yaxın qohumluq əlaqələrinə malikdirlər və yaxud əksinə. Ev təsərrüfatı ümumilikdə, iqtisadiyyat üçün ilk növbədə xüsusi təsərrüfat növü və mühüm əhəmiyyət kəsb edən ilkin iqtisadi sistemdir. Ev təsərrüfatı iqtisadi fəaliyyətin əsas subyektlərindən biri kimi təzahür edir. Məhz bu fəaliyyətin nəticəsindən yalnız ayrı-ayrı ailələrin deyil, ümumilikdə bütün əhalinin həyat səviyyəsi asılıdır. Ev təsərrüfatları ilə bağlı aparılan araşdırmalarda tədqiq olunma miqyası əsasən iki səviyyədə nəzərdə tutulur: - makroiqtisadi səviyyədə ev təsərrüfatları ilk növbədə, iqtisadi vahidlərin müəyyən məcmu kimi araşdırılır. Onların vəziyyəti bilavasitə,əhalinin durumuna, bütövlükdə onun iqtisadi maraqlarına 307 və milli iqtisadiyyata əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Makroiqtisadi səviyyədə gəlirlər, ev təsərrüfatlarının istehlakı və yığımı, onların ölkənin ÜDM-a payı, dövlətlə, istehsal sahələri və biznes strukturlarla qarşılıqlı əlaqəsi cəmi şəkildə öyrənilir; - mikroiqtisadi səviyyədə ev təsərrüfatları ayrı-ayrı spesifik iqtisadi vahidlər kimi araşdırılır. Burada onların əmək və iqtisadi funksiyalarının incəliklərinə qədər öyrənilməsi, yəni məhdudiyyət, seçim, fərdi tələb, fərdi təklif, gəlirlər, istehlak, qiymətlər, məsrəflər kimi anlayışlar nəzərdə tutulur. Yeni sosial-iqtisadi şərait – bazar münasibətlərin inkişafı ev təsərrüfatlarına da yeni yanaşma tələb edir. Bu yanaşmaya əsasən, hansı aspektin nəzərdən keçirilməsindən asılı olmayaraq, (sosial, demoqrafik, sırf iqtisadi) ev təsərrüfatlarının tədqiq olunmasında məhz iqtisadi və davranış məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilir, yəni ev təsərrüfatı iqtisadi fəaliyyətinin əsas subyekti kimi tədqiq olunur. Eyni zamanda ev təsərrüfatının fəaliyyətinin nəticələri nəinki ayrı-ayrı ailələrin, həmçinin, bütün əhalinin rifah halını müəyyən edir. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin elmi ədəbiyyatlarında və statistik məcmuələrində qəbul olunmuş qaydaya əsasən, ev təsərrüfatı anlayışı özündə ailənin iqtisadi fəaliyyətinin və sosial- iqtisadi vəziyyətinin tədqiqi ilə bağlı məsələlərini əks etdirir. Bir qayda olaraq, ev təsərrüfatı öz üzvlərinin sayına görə ailə ilə uyğun gəlir. Lakin ayrı-ayrı hallarda ev təsərrüfatları özündə bir və bir neçə ailəni, uzaq qoxumları, hətta qoxumluq əlaqəsində olmayan şəxsləri də birləşdirə bilər. Digər tərəfdən isə ev təsərrüfatları tənha şəxslərdən ibarət ola bilər. 308 Ailə iqtisadiyyatı geniş miqyaslı problemləri əhatə edir. Burada ailənin formalaşması, cəmiyyətin tələbatı ilə ailənin tələbatının uyğunlaşdırması, ailənin istehlak səviyyəsi, ailənin həyat tərzi kimi məsələlər xüsusi önəm kəsb edir. Bu problemlərin həllində ailə ayrı- ayrılıqda hər bir üzvünün əldə etdiyi gəlirin səviyyəsinin nəzərə alınması mütləq şərtdir. Ailə üzvlərinin gəlirlərinin cəmlənməsi və onların tələbatlarının ödənilməsində gəlirlərdən düzgün istifadə ev təsərrüfatında xərclər istiqamətlərinin dəqiq müəyyən olunmasını tələb edir. Ailə iqtisadiyyatının bir neçə aspektini nəzərdən keçirmək vacibdir: 1. ailə iqtisadiyyatının sosial-demoqrafik aspekti ilə bağlı məsələlər: ailədə bir, iki və daha çox uşağın tərbiyəsi üçün tələb olunan vəsaitlərin miqdarı; ailə və cəmiyyət nöqteyi-nəzərindən müxtəlif demoqrafik ailə tiplərin qənaətliyi; ailənin iqtisadi davranışın növlərinin iqtisadi səmərəlliyi; 2. sosial-psixoloji aspekti ilə bağlı məsələlər: ailədaxili iqtisadi münasibətlərin tədqiq olunması, cəmiyyətdə baş verən hadisələrin təsiri altında onların dəyişilməsi, bazar iiqtisadiyyatı amilin təsirinin gücləndirilməsi; 3. sosial-iqtisadi və funksional-iqtisadi aspektləri ilə bağlı məsələlər: ailənin sosial statusunun onun iqtisadi vəziyyətinə təsirinin tədqiq olunması; 4. funksional-iqtisadi aspektli ilə bağlı məsələlər: ailənin iqtisadi vəziyyətinin və iqtisadi davranışının qarşılıqlı əlaqədə təhlili; onlara Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|