Azərbaycan Dövlət qtisad Universiteti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
29 3.1. Əhalinin gəlirlərinin formalaşmasının prinsipləri və xüsusiyyətləri. Əhalinin gəlirlərinin formalaşdıran amillər Əhalinin gəlirlərinin formalaşma və tənzimləmə proseslərinin nəticə- sində ev təsərrüfatlarına və fərdlərə məxsus olan gəlirlərinin müxtəlif formaları yaranır, hansı ki, cəmiyyətin rifah halının yüksəldilməsini təmin edir. Əhalinin gəlirlərinin formalaşdırmasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır: - əmək üzrə bölgü prinsipi, - mülkiyyət üzrə bölgü prinsipi, - sosial-zəmanət normalar üzrə bölgü prinsipi. Gəlirlərin formalaşmasını müəyyən edən amillər kimi işçilərin şəxsi keyfiyyətləri və əmək prosesində əldə etdikləri nailiyyətlər, çalışdığı müəssisələrin fəaliyyətinin nəticələri və bütövlükdə iqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsi çıxış edir. Əhalinin gəlirləri həmçinin, onların formalaşması mənbəi kimi çıxış edən yeni yaradılmış dəyərin həcmindən, əmək məhsuldarlığının səviyyəsindən, dövlətin vergi və sosial siyasətindən asılıdır. İnsanın həyat fəaliyyətinin ayrı-ayrı mərhələrində əhalinin gəlirlərin səviyyəsinə təsir edən hər bir amilin rolu müxtəlifdir. Bu baxımdan bütövlükdə gəlirlərin formalaşmasında amillərin əhəmiyyətinin artırılması və yaxud azaldılması metodiki cəhətdən düzgün deyil. Əhalinin gəlirlərinin formalaşmasına təsir edən amilləri iki qrupa ayırmaq olar: 1) fərqləndirilməyən amillər: - ailə qazancının cəmlənməsi, 30 - ailədə yaşayan pensiyaçıların pensiyaların və başqa ailə üzvlərinin aldıqları müavinətlərin ailə büdcəsinə daxil olması, 2) differensiallaşdıran amillər: - əməkqabiliyyəti olmayan ailə üzvlərinin mövcudluğu, onların sayı (özəlliklə əgər onlar ailə gəlirinin formalaşdırmasında iştirak etmirlərsə), - işləyən və işləməyən ailə üzvlərinin nisbəti. Ümumiyyətlə, ailənin gəlirlərini formalaşdıran amillər üç səviyyədə olur: • birinci səviyyəyə insanın özündən, həyatda onun tutduğu mövqedən, onun insan kapitalından və əmək potensialından asılı olan amillər aiddir, yəni təhsil, ixtisas, təcrübə, məşğulluq növü, vəzifə statusu, əmək məsrəfləri və nəticələri, peşə və vəzifə artımı, kapitalın müxtəlif formaları ( təhsil, peşə və maliyyə); • ikinci səviyyəyə insanın fəaliyyət göstərdiyi iş yerilə bağlı amillər aiddir, yəni onun müəssisənin daxil olduğu sahə, mülkiyyət forması, müxtəlif bazarlarda müəssisənin vəziyyəti, texniki təchizatı, kollektivdə sosial-əmək münasibətlərinin inkişafı; • üçüncü səviyyəyə bütövlüklə ölkənin iqtisadiyyatı və reonların iqtisadiyyatı ilə bağlı amillər aiddir, yəni iqtisadi potensial, ictimai istehsalın səmərəlliliyi, ÜDM həcmi, qiymət siyasəti, vergiqoyma sistemi, sosial partnyorluq sisteminin inkişafı. Bu qrup amillər sosial transfertlər sistemini formalaşdırır. Beləliklə, qeyd olunan amillər gəlirlərin işçinin əməyə münasibətindən, fərdi və kollektiv nəticələrindən, ümumiyyətlə iqtisadiyyatın səmərəlliliyindən asıllığını göstərir, həmçinin də əhalinin gəlirlərin səviyyəsi üzrə differensiasiyasını da əks etdirir. 31 3.2. Əhalinin gəlirlərinin strukturu və növləri. Müxtəlif əlamətlər üzrə əhalinin gəlirlərinin təsnifatlaşdırılması Əhalinin gəlirlərinin səviyyəsi əhalinin rifah halının əsas göstəricisidir. Bu səviyyə cəmiyyətin hər bir üzvünün istirahət, təhsil alma, sağlamlığının möhkəmləndirilməsi, gündəlik tələbatlarının ödənilməsi imkanını müəy- yən edir. Həmçinin, ailənin gəlirləri üzrə məlumatın ümumiləşdirilməsi ölkə iqtisadiyyatında mövcud vəziyyət haqqında zəruri məlumat verir, eyni zamanda onun gələcəkdə iqtisadi və sosial siyasətinin formalaş- dırmasında mühüm rol oynayır. Buna görə də əhalinin gəlirlərinin formalaşması və istifadəsi prosesləri müntəzəm olaraq tədqiq olunur. Əhalinin gəlirlərinin strukturu dedikdə, onların müxtəlif formaları (əmək haqqı, sosial transfertlər, mülkiyyətdən, sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə olunan gəlirlər) arasında qarşılıqlı əlaqə başa düşülür. Bu baxımdan əhalinin gəlirlərinin strukturunda müvafiq dəyişikliklər müşahidə edilir: 1) ənənəvi (əmək haqqqı, pensiyalar, təqaüdlər) gəlir növləri ilə yanaşı sahibkarlıq fəaliyyətindən, mülkiyyətdən, daşınmaz əmlakdan, qiymətli kağızlardan, xarici valütadan əldə olunan gəlirlər meydana gəldi; 2) gəlirlərin tərkibi keyfiyyət və kəmiyyət baxımından yeniləşdirildi. Bununla əlaqədar real, sərəmcamda olan, konsentrasiya və differensiasiya əmsalı, gəlirin defisiti, yaşayış minimumu, yoxsulluq səviyyəsi, əhalinin gəlirlərinin alıcılıq qabiliyyəti və s. kimi göstəricilər meydana gəldi; 3) gəlirlərin istifadəsində yeni istiqamətlər müşahidə olunur: məcburi ödənişlər və rüsumlar, eyni zamanda xarici valyutanın, qiymətli kağızların, 32 şəxsi daşınmaz əmlakın alınması, kommersiya banklarına vəsaitlərin qoyulması. Deməli, bazar iqtisadiyyatı şəraitində əhalinin gəlirlərinin strukturu hiss olunacaq dərəcədə dəyişilir. Bunun digər səbəbləri kimi, mülkiyyət münasibətlərində yeniləşməni, yeni növ təsərrüfat sahələrinin, əmək və kapital bazarlarnın formalaşmasını qeyd etmək olar. Əhalinin gəlirlərinin strukturunda onun mövcud formaları ilə yanaşı yeni növlərini də qeyd etmək lazımdır. Məsələn dividentlərdən, qiymətli kağızlardan, aksiyalardan, kreditdən, ssudalardan, sığortadan, xarici valyutanın satışından əldə olunan gəlir. Şəxsi gəlirləri təhlil edəndə “cəmi”, “sərəncamda olan”, “nominal” və “real” gəlirlər kimi anlayışlardan istifadə etmək lazımdır. Cəmi gəlirlər – həyatyani təsətrrüfatdan şəxsi istehlakı üçün əldə edilən natural daxilolmaların dəyərini və sosial fondların hesabına pulsuz və güzəştli xidmətlərin məbləğini nəzərə almaqla bütün mənbələrdən daxil olan pul vəsaitlərinin ümumi məbləğidir. Əhalinin cəmi pul gəlirləri ümumi və sərəncamda olan gəlirlərə ayrılması da vacib hesab olunur (sxem 3.1). Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|