Azərbaycan Dövlət qtisad Universiteti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
20 2. Cəmiyyət üzvləri arasında ehtiyatların bölüşdürülməsində həmişə qeyri bərabərlik və ədalətsizlik hökm sürür. Bu da gəlirlərin bölüşdürülməsində kəskin fərqlərə gətirib çıxarır. 3. Hər bir sivilizasiyalı cəmiyyətdə gəlir formalaşdıran istehsal amillərinin sahiblərinin sayı onun üzvlərinin sayından az olur. Ehtiyatların ilkin bölgüsündə mövcud qeyri-bərabərliyi aradan qaldırmaq üçün cəmiyyət qanunlarına əsaslanaraq gəlirlərin yenidənbölgüsü mexanizminin fəaliyyət göstərməsi vacibdir. Renta iqtisadi kateqoriya kimi təbii ehtiyatlardan əldə olunan gəlir hesab olunur. Onun, hətta uzunmüddətli dövr üçün təklifi məhdud xarakter daşıyır. Bu cür ehtiyatlar torpaq ehtiyatları sayılır ki, onların da ilk növbədə özünəməxsusluğu onun məhdudiyyətliliyində, keyfiyyət baxımından müxtəlifliliyində və təkrar istehsal olunmamasındadır. Renta - miqdarı məhdud olan torpağın, digər təbii ehtiyatların istifadəsinə görə ödənilən haqdır. Əksər hallarda renta icarə haqqı formasinda çıxış edir. Eyni zamanda, rentanın iki növü fərqləndirilir: 1) renta 1 - torpağın, mülkiyyətin, kapitalın istifadəsindən əldə olunan gəlirdir, hansı ki, sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirmək üçün sahibkar- lardan xüsusi məsrəf və ələvə qüvvə tələb etmir; 2) renta 2 – sığortalanmış şəxsə sığorta cəmiyyəti tərəfindən sığorta sənədinə əsasən hər il ödənilən pul məbləğidir. Bu ehtiyatların təklifinin məhdudlaşdırılmış xarakteri onu göstərir ki, tələb – rentanı formalaşdıran yeganə amildir. Eyni zamanda gəlirlilik baxı- mından təbii ehtiyatlardan müxtəlif dövrlərdə istifadəyə görə qiymətin formalaşması üsulu dövlətin gəlirlər siyasətinin ünsürü hesab olunur. 21 Cəmiyyət üçün təbii ehtiyatlar əvəzsiz bəxşiş hesab olunur. Lakin müxtəlif istifadəçilər üçün renta ödənişləri məsrəflər hesab olunur. Ayrı- ayrı müəssisələr torpaqdan alternativ üsullarla istifadə edir (kənd təsərrü- fatı, tikinti sahəsi) və bunun nəticəsində müəssisənin gəlir səviyyəsi müəyyən olunur. Kapital - iqtisad elminin ən mürəkkəb və mühüm kateqoriyalarından biri, bazar iqtisadiyyatının zəruri ünsürüdür. Kapital istehsal vasitələrinin məcmusu kimi ya da gəlir əldə etmək məqsədilə təsərrüfat fəaliyyətində sərf olunan pul vəsaiti kimi xarakterizə olunur. Kapitaldan əldə olunan gəlir kimi ssuda faizini göstərmək olar. Ssuda faizi dedikdə, ? Kapitalın qoyuluş formasından və sahəsindən asılı olaraq onun gətirdiyi gəlirin müxtəlif növləri mövcuddur. Belə ki, əmtəə istehsalının meydana gəldiyi zamandan etibarən kapitalın aşağıdakı tarixi formaları seçilir: - ticarət kapitalı (tacir kapitalı növü kimi); - sələm kapitalı (kapitalın qədim tarixi forması); - sənaye kapitalı. Bununla yanaşı, kapitaldan əldə olunan gəlirə eyni zamanda əhalinin mülkiyyətdən əldə etdiyi gəlirlər də daxildir: - aksiyalardan əldə edilən gəlir (faizlər, işçilərin müəssisənin mən- fəətində iştirakına görə aldıqları pay); - əmanətdən gələn faiz (il ərzində ödənilən və ilin sonunda qalığa görə hesablanan məbləq); - qiymətli kağızlardan əldə olunan gəlir; - əhalinin əmənətlərinə görə kompensasiya məqsədli ödənişlər; 22 - əhalinin daşınmaz əmlakının satışından əldə etdiyi gəlir. Sahibkarlıq fəaliyyəti istehsal prosesinin təşkili üçün bütün istehsal amillərini birləşdirir. Sahibkar cəmiyyətin müxtəlif tələbatlarının ödənil- məsi və mənfəətin əldə olunması üçün bütün istehsal amillərini birləşdirir və əlaqələndirir. Sahibkarlıq fəaliyyəti həmişə müəyyən dərəcədə risklə bağlıdır, bu da sahibkarın əldə etdiyi gəlirə xas olan xüsusiyyətdir. Bu gəlir daima eyni səviyyədə olmur, onun həcmini müvəffəqiyyətli sahibkarlıq fəaliyyəti müəyyən edir. Sahibkarlıq gəliri - sahibkar götürdüyü kreditin faizini ödədikdən sonra onun sərəncamında galan mənfəətin bir hissəsidir. Bazar iqisadiyyatında sahibkarlıq gəliri iki hissəyə ayrılır: şərti-təminatlı gəlir və əlavə gəlir. Şərti-təminatlı gəlir - sahibkarın məşğul olduğu fəaliyyət növünə cəlb olunması və onu davam etdirməsi üçün mükafatlandırılmasıdır və onu müəssisədaxili məsrəf kimi hesab etmək olar. Əlavə gəlir - şərti-təminatlı gəlirdən əlavə əldə olunan gəlirdir. Məhz bu gəlir sahibkarlıq fəaliyyətində qeyri-müəyyənliyin və riskin haqqıdır. Sahibkarlıq gəlirinin ümumi həcmi əlavə gəlirin artıb-azalmasından asılıdır. Sahibkarlıq gəliri sahibkarlıq qabiliyyəti və işgüzarlıqdan asılıdır. Bu gəlir sahibkarın aşağıdakı funksiyaları icra etdiyinə görə aldığı haqdır: - kapitalın, əməyin və təbii ehtiyatları, məsul və xidmətlərin istehsal prosesində birləşdirilməsi; - müəssisənin idarə olunması üçün qərarların qəbulu; - yeni texnologiyaların tədbiqi və məhsul növlərinin istehsalı; - istifadə olunmuş ehtiyyatlarla bağlı riskin nəzərə alınması. 23 Sahibkarlıq gəliri həcminə görə, əldə olunma növlərinə görə, istifadə istiqamətlərinə görə müxtəlifdir. Əgər kapital mülkiyyətçisi eyni zamanda sahibkar rolunda çıxış edirsə, bu zaman sahibkarlıq gəliri ümumi mənfəətdən büdcəyə məcburi ödənişləri (ssuda faizini, vergiləri və s.) ödədikdən sonra onun yerdə qalan hissəsi hesab olunur. O halda kı, sahibkar və kapital mülkiyyətçisi müxtəlif şəxslərdir, onda aşağıdakı variantlar mümkündür: 1) sahibkar idarəetmə funksiyasını menecerə həvalə edir, o da həmin müəssisənin müvəffəqiyyətli fəaliyyəti üçün məsuliyyət daşıyır. Bu zaman sahibkarlıq gəliri kapital mülkiyyətinin haqqı kimi çıxış edir; 2) kapital mülkiyyətçisi sahibkara şəxsi işini təşkil etmək üçün kapitalı müəyyən faiz ödəmək şərti ilə verir. Bu zaman sahibkarlıq gəliri istehsalın fəaliyyətində göstərdiyi təşəbbüsə, yeni texnologiyanın tədbiqinə, yeni məhsul istehsalına, müəssisənin idarəedilməsi üzrə qərarların qəbuluna və risklə bağlı məsuliyyətə ğörə verilən haqq şəklində çıxış edir. Sahibkarlıq gəlirinin formalaşdırılması əhəmiyyətli dərəcədə riskdən asılıdır, çünki hər hansı sahibkarlıq fəaliyyəti risklə bağlıdır. Risk dedikdə, itkilər ehtimalı və gəlirin həcmi proqnozda, planda, proqramda, layihədə nəzərdə tutulmuş səviyyədən aşağı olması başa düşülür. Sahibkarlıq fəaliyyətində riski yaradan mühüm amillərə aiddir: siyasi qeyri-sabitlik, təbii fəlakət, oğurluq, etiraz aksiyalar, müəssisənin biznes planını tərtib edən şəxslərin məsuliyyətsizliyi, şəriklərin etibarsızlığı. Sahibkarlıq fəaliyyətində riskin azaldılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Riskin azaldılmasının aşağıdakı əsas üsullarını qeyd etmək olar: Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|