Azərbaycan Dövlət qtisad Universiteti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
16 bölgü prinsiplərinin yeniləşməsi bu sahədə mövcud nəzəri qaydalar ilə əlaqədar tədqiq olunmalıdır. Bu qaydalar ümumilikdə iqtisadiyyata və xüsusən gəlirlər nəzəriyyəsinə aiddir. Həmçinin “gəlir” və “sərvət” anlayışlarının qarşılıqlı əlaqəsini qeyd etmək vacibdir. Bizim zənnimizcə “sərvət” anlayışı daha geniş məzmun kəsb edir. Gəlirlər hal-hazırda cə- miyyətin üzvlərinin pul ehtiyatlarından, xidmət və nemətlərdən ibarətdir və həmişə onların istehlak üçün istifadəsilə əlaqədar deyil. Gəlir sərvətin formalaşmasının əsasını təşkil edir və müəyyən dövr ərzində (əsasən 1 il) müəyyən olunur. Gəlirlərin səviyyəsi və sərvətin həcmi həmişə eyni isiqamətdə dəyişilmir. Lakin ümumilikdə əhalinin gəlirləri və sərvəti insanların maddi və mənəvi tələbatlarının ödənilməsinin əsasıdır və ictimai rifah halının inkişafının mühüm amili kimi çıxış edirlər. Əhalinin gəlirləri, onların səviyyəsi, strukturu, əldə olunma mənbələri və differensasiya dərəcəsi cəmiyyətin iqtisadi və sosial inkişafının əsas göstəriciləri hesab olunur. Ona görə ki, gəlirlər insanların şəxsi tələbatlarının ödənməsinin əsas mənbəyidir. Məhz onlar daha geniş anlayış olan – əhalinin həyat səviyyəsinin mərkəzi həlqəsi hesab olunur. Gəlirlər, onların formalaşması və istifadə edilməsi həmişə dövlətin diqqət mərkəzində olmuş və olmaqdadır. Ölkənin iqtisadi inkişafı yüksəldikcə, əhalinin həyat səviyyəsi də yaxşılaşır. Bu baxımdan əhalinin bütün növ gəlirləri nəzərdən keçirilməlidir. Əhalinin sosial müdafiəsi, həyatın keyfiyyətinin yüksəldilməsi və eyni zamanda ölkənin insan potensialının inkişafı məqsədilə gəlirlərin struktur və formalaşma problemini araşdıranda gəlirlərin bütün sosial-iqtisadi proseslərlə birbaşa və dolayı yolla bağlılığını müşahidə edirik. “Gəlirlər” anlayışı mürəkkəb iqtisadi kateqoriyadır. 17 Gəlir dedikdə, hər-hansı bir istehsal amilindən əldə olunan natural və pul daxilolmaları başa düşülür. 2.2. İstehsal amilləri nəzəriyyəsi üzrə gəlirlərin növləri. Renta – təbii ehtiyatlar üzrə gəlir növü kimi. Kapitaldan əldə edilən gəlir. Sahibkarlıq fəaliyyətindən əldə edilən gəlir Ayrı-ayrı iqtisadçılar gəlirlərin mənbələrini müxtəlif cür şərh edirlər. Eyni zamanda, ümumilikdə hər bir istehsal amilinin müəyyən şəxsi gəlir növü ilə bağlı olduğunu qeyd etmək olar. Amillər nəzəriyyəsində göstərildiyi kimi, əsas istehsal amilləri aşağıdakılardır: - təbii ehtiyatlar (torpaq və başqa təbii ehtiyatlar); - kapital, həmçinin investisiya ehtiyatları; - əmək; - sahibkarlıq fəaliyyəti. Bu amillərə aid olan gəlir ilkin gəlir adlanır və müvafiq formalarda müəyyən olunur: - renta, - mənfəətin hissəsi, ssuda faizi, - əmək haqqı, - sahibkarlıq gəliri (sxem 1). 18 Sxem 1 Amillər nəzəriyəsinə əsasən gəlirlərin formalaşması İstehsal amilləri arasında gəlirlərin bölgüsü funksional bölgü xarakteri daşıyır və bu zaman yaranan gəlirlər ilkin gəlirlər adlanır. İlkin bölgüdə formalaşan gəlirlər yaranma mənbələri baxımından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirlər. Nəzəriyyəyə uyğun olaraq göstərilən amillərin hər birinə aid olan gəlir müəssisənin məhsulun satışından sonra əldə etdiyi gəlirdə həmin amilin iştirakı həddinə bərabərdir. İstehsal amilləri nəzəriyyəsinə əsasən hər bir amil sahibi firmanın fəaliyyətinin son nəticəsində iştirak səviyyəsinə görə yeni dəyərin müəyyən hissəsinə yiyələnmə hüququ əldə edir. Yəni hər amilə aid olan gəlirin miqdarı müəssisənin mənfəətində bu amilin payına bərabərdir. Torpaq və başqa təbii ehtiyatlar Kapital Ə mək Sahibkarlıq fəailiyyəti Renta Kapitaldan gəlir (mənfəətin bir hissəsi, ssuda faizi) Ə mək haqqı Sahibkarlıq gəliri lkin (amillər üzrə) gəlirlər Ə sas istehsal amilləri 19 Lakin reallıqda bu cür bölgü mövcud deyil. Aşağıdakı səbəblər buna mane olur: 1. Əmtəə bazarlarında təkmilləşməmiş rəqabətlə bağlı gəlirin miqdarı məhsulun istehsalında bu amilin payını əks etdirmir; 2. Cəmiyyətin üzvləri arasında ehtiyatların bölgüsü prosesində bərabərsizlik və ədalətsizlik həmişə mövcuddur; 3. İstənilən sivil cəmiyyətdə gəliri formalaşdıran istehsal amillərinin sahibləri cəmiyyətin üzvləri içərisində azlıq təşkil edir. Ehtiyatların ilkin bölgüsündə bu cür bərabərsizlik cəmiyyətin qanunlarını və öncüllərini nəzərə alaraq gəlirlərin yenidənbölgüsünü tələb edir. Gəlirin yenidənbölğüsünü həm işçilərə, həm də əmlak ehtiyatlarının sahiblərinə münasibətdə ədalətli hesab etmək olar. Yenidənbölgü zamanı digər gəlirlər yaranın, yəni ikinci bölgüdə yaranan gəlirlər (sosial transfertlər). Lakin həqiqətdə məhsuldarlıq həddi nəzəriyyəsinə əsasən gəlirlərin bölgüsü qeyri-bərabərliyə, yəni ədalətsiz bölgüyə gətirib çıxarır və bu ilk növbədə istehsal resurslarının bölgüsündəki qeyri – bərabərliyə görə baş verir. Ona görə də müasir demokratik cəmiyyət yarandığı bir şəraitdə bu qeyri – bərabərliyin zəifləməsi üçün dövlətin gəlirlər siyasətinin aparılması zəruridir. 1. Bazarda qeyri-mükəmməl rəqabət şəraitində gəlirlərin həcmi heç də həmişə məhsul buraxılışında istehsal amillərinin təsirini tam əks etdirmir. Təcrübədə ancaq məhsuldarlıq həddi nəzəriyyəsinə əsasən gəlirlərin bu cür bölgüsü mövcud ola bilməz. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|