Azərbaycan dünya əDƏbiyyatinda beynəlxalq Simpoziumun materialları
Yüklə 9,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- CURCI ZEYDANIN «FƏRQANƏ GƏLINI» ƏSƏRINDƏ AZƏRBAYCAN VƏ BABƏK HƏRAKATININ TƏSVIRI B əsirə Əzizəliyeva, f. e. n.
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 79
CURCI ZEYDANIN «FƏRQANƏ GƏLINI» ƏSƏRINDƏ AZƏRBAYCAN VƏ BABƏK HƏRAKATININ TƏSVIRI B əsirə Əzizəliyeva, f. e. n. (AMEA / Az ərbaycan) IX
əsrdə ərəb xilafətinə qarşı Babəkin başçılığı altında “Azərbaycan tarixin- d ə ən parlaq səhifələrdən biri” (1, 257) olan xürrəmilər hərakatı Şərqin tarixi və ictimai-siyasi hadis ələrinə güclü şəkildə təsir edərək ədəbi-bədii əsərlərin əsas mövzularından da kənarda qalmadı. Ərəb ədəbiyyatında VIII-IX əsrlərdə yaşamış Əbu Təmmam, əl-Buhturi, əz-Zəyyat, əl-Bəhili, əl-Mehdi, əd-Dəhhak və digər şair- l ərin divanlarında xürrəmilər hərəkatı geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. Bu dövr şairləri içərisində Babək hərəkatına münasibət baxımından Əbu Təmmamın yaradı- cılığı xüsusi yer tutur. “Əbu Təmmam xürrəmilər hərəkatına ilk dəfə, xəlifə əl-Mə- munun ən bacarıqlı sərkərdələrindən olub, Babəkə qarşı göndərilmiş Muhəmməd İbn Humeyd ət-Tusinin Bəzz qalası yaxınlığındakı vuruşma zamanı öldürülməsin- d ən sonra ona həsr etdiyi mərsiyələrində toxunmuşdur” (3, 27). Əbu Təmmamın ət- Tu sinin qardaşı Qahtabəyə yazdığı mərsiyə və digər şeirlərində də ərəb sərkərdə- l ərinin xürrəmilərlə müharibəsi geniş şəkildə təsvir olunmuşdur. Tədqiqatçı alim E. Əzizov ərəb ədəbiyyatında xürrəmilər hərəkatına daha çox müraciət edən şairin Əbu Təmmam olduğunu qeyd etsə də dövrünün bir sıra görkəmli şair və hətta, döv- l ət xadimlərinin də şeir yaradıcılığında bu mövzunun öz əksini tapdığını qeyd edir (3, 80). E. Əzizov Azərbaycan tarixində mühüm əhəmiyyət kəsb edən xürrəmilər h ərəkatının ərəb ədəbiyyatındakı əksi mövzusunun Azərbaycan-ərəb ədəbi əlaqə- l ərinin öyrənilməsi baxımından da vacibliyini qeyd etmişdir: “… İmperiyanın g ələcək mövcudluğu üçün başlıca təhlükə olan xürrəmilər hərəkatı həmin dövrün orta s əviyyəli şairlərindən tutmuş nəhəng söz ustalarınadək çoxlarının nəzər diqq ətini odlar yurduna cəlb etməklə, hələ Əməvilər xilafətinin sonlarında əsası qo- yulmuş bu əlaqələrin IX əsrdə sürətli inkişafında böyük rol oynamışdır» (3, 5). Xürr
əmilər hərakatı XVIII və XIX əsr ərəb ədəbiyyatında da başlıca möv- zulardan biri kimi müşahidə olunur. Görkəmli ərəb yazıçısı Curci Zeydanın (1861- 1914) «F ərqanə gəlini» tarixi romanı Babək hərakatının ərəb ədəbiyyatında ifadəsi baxımından mühüm mənbələrdəndir. Ərəbşünas alim Vilayət Cəfərin tərcüməsində “F ərqanə gəlini» kitabının ön sözündə “…Azərbaycan oxucusu bu romanı oxu- yark ən ondan yüksək mənəvi zövq və daha dəqiq tarixi məlumat əldə edəcəkdir” (2, 4) dey ən görkəmli şərqşünas Z. Bünyadovun qeyd etdiyi kimi, burada tarixə uy- ğun, elacə də ərəb tarixi qaynaqlarında fərqli planda verilmiş məlumatlara təsadüf edirik. X əlifə Mötəsim, xilafət qoşunlarının baş komandanı Əfşin (tarixi mənbələr- d ə Afşin kimi göstərilir – B. Ə.) və Ərdəbil hakimi Babək Xürrəmi ilə bağlı tarixi faktlar, əsasən, gerçəkliyə uyğun verilsə də əsərdə qazinin Dirğama dediyi “Babək əl-Xürrəmi Ərməniyyədə Əmir əl-Möminin əleyhinə qiyam qaldırmışdır” sözləri- nin d
ə göstərdiyi kimi, burada bəzi ərəb qaynaqlarında yanlış verilmiş faktlara istinad olunmuşdur. Əsərdə ərəb xilafəti ilə xürrəmilərin müharibəsinin xilafətə xəlifə Mötəsimin başçılıq etdiyi dövrün bəzi illəri təsvir olunur. Xəlifə Mötəsimin siyasətinin əsas x ətti Babək hərəkatının süqutuna yönəldilmişdir. “Xəlifə Məmun 833-cü il AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 80
avqustun 7-sind ə öldü, öz qardaşı Mötəsimi (Əbu İshaq Məhəmməd ibn Harun ər- R əşidi) taxta vəliəhd təyin edərək, ona vəsiyyətnamə qoydu. Bu vəsiyyətin başlıca madd əsi xürrəmilərə qarşı müharibəyə başlıca diqqət vermək sərəncamı idi: “Xürr əmilərə gəlincə, onlara qarşı müharibəyə qətiyyətli və rəhmsiz bir adam gönd ər, ona səbrlə, pul, silah, atlı və piyada qoşunla kömək et. Əgər onların vaxtı uzun ç əksə, sən özün öz tərəfdarların və yaxın adamların ilə onların üstünə get” (1, 241-242). Görk əmli şərqşünas tarixçi Z. Bünyadov bu məlumatı Təbəriyə istinad vermişdi. Tarixçi alimə görə, xəlifə Babəklə müharibənin strateji cəhətlərinə çox diqq
ət yetirirdi, o görkəmli sərkərdələri və qoşunun seçilməsində böyük səy göstə- rir, Xilaf ətin maliyə, ərzaq və yem ehtiyatlarını səfərbər edirdi (1, 244). Biz bu cə- h ətləri “Fərqanə gəlini” romanında da görürük. Bəbəklə müharibənin əsas hərəkat- verici qüvv əsi olan Əfşinin qoşununa sərf edilən xərclər əsərdə geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. Təbəri məlumat verir ki, “Afşin ata minəndə, yəni xürrəmilərlə vuruşmağa girəndə - gündə 10 min dirhəm, hərbi əməliyyat olmayanda isə 5 min dirh əm pul alırdı” (1, 245). “F ərqanə gəlini” romanında Babək haqqında ilk məlumat əsərin əsas qəh- r əmanı Cahanın dayəsi Xəyzəranla söhbəti zamanı verilir: “Mən belə düşünürəm ki, o kahinin Xürr əmilər təriqətinin gizli cəmiyyəti ilə əlaqəsi vardır. O cəmiyyətlə ki, başında bu gün müsəlmanların xəlifəsinin qorxduğu əzəmət və qüvvət sahibi Bab ək əl-Xürrəmi durur...Belə aydın olur ki, Xürrəmilərin məqsədi farsların hakimiyy ətini geri qaytarmaq və müsəlmanlarla vuruşmaqdır” (4, 23). Burada, gör- düyümüz kimi, bir sıra ziddiyyətli fikirlər meydana çıxır. Bəbəkin farsların haki- miyy ətini geri qaytarmaq ifadəsi ilə müəllif Babəkin fars olması fikrini nəzərdə tutur. Çünki əsərin bir neçə yerində bu barədə açıq-aydın deyilir. Ata tərəfdən fars olan F ərqanə gəlini Cahanın “məgər farslarda bu gün şah qalmışdır?” sualına day əsi belə cavab verir: “Farsların hazırda kəsraların hakimiyyətini qaytarmağa çalışan böyük şahları var...Yoxsa Ərdəbil hakimi Babək əl-Xürrəmidən xəbərin yoxdur?” (4, 27-28). Əsərin digər bir hissəsində xəlifə Mötəsim, qazi və xəlifənin s ərkərdələrindən və romanın əsas obrazlarından biri olan Dirğam xürrəmilərə qarşı müharib ədən bəhs edərkən yenə də eyni fikirləri görürük. Xəlifə müvafiq olaraq Bab əki və qazini nəzərdə tutaraq deyir: “Mən görürəm ki, qazilər qazisi bizim bu farsdan v ə yaxud da Uşrusanəlidən qorxduğumuzu deməkdə bir qədər ifrata vardı...” (4, 135) Cahanın Babəklə söhbətində eyni məsələlər daha aydın şəkildə ifad
ə olunur. Cahan deyir: “Sən bilirsən ki, mən də sənin kimi farsam və mənim böyük atam m ərziban da fars sirrini heç vaxt ərəblərə verməzdi” (4, 194). Romanda Bab əkin milli mənsubiyyəti haqqında yalnış fikirlərə təsadüf etdiyimiz kimi, ölk əsinin adı da qeyri-düzgün göstərilir. Yəni Babəkin ərazisi Ərməniyyə adlandırılır və bununla da böyük tarixi yanlışlığa yol verilir. Əsərdə ilk d əfə “Sərkərdələr və türklər” bölməsində bu barədə məlumat verilmişdir. Qazi Dirğama söyləyir: “Səndən gizli deyildir ki, Babək əl-Xürrəmi Ərməniyyədə əmir əl-möminin əleyhinə qiyam qaldırmışdır” (4, 133). Burada əsərin tərcüməçisi, ərəbşünas alim V. Cəfərin qeydlərinə diqqət yetirmək çox önəmlidir. Tədqiqatçı S əid Nəfisinin “Xilafət zamanı ərəblər Arran torpağını Qafqazda fəth etdikləri başqa nahiyələrlə birləşdirərək, ona “Ərməniyyə”, yəni Ermənistan adı verdilər” fikirl
ərinə istinad edərək yazır: “Göründüyü kimi, ərəb tarixçiləri özlərinin bu qondarma islahları ilə düşmən dəyirmanına su tökmüşlər və erməni tarixçiləri də bundan istifad ə edərək əsrlərcə Azərbaycan tarixini saxtalaşdırmağa çalışmış və Yüklə 9,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|