Azərbaycan dünya əDƏbiyyatinda beynəlxalq Simpoziumun materialları
Yüklə 9,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 81
tarixi Erm ənistan xülyasına düşmüşlər” (4, 133). S. Nəfisi Babəkin vətənini aydın şəkildə təsvir edir: “Babəkin vətəni cənub tərəfdən Ərdəbil və Mərəndə, şərq t ərəfdən Xəzər dənizinə, Şamaxı və Şirvana, şimaldan Muğan düzü ilə Muğana və Araz çayı sahilinə, qərbdən isə Culfa, Naxçıvan və Mərənd nahiyələrinə qovuşurdu. Başqa sözlə desək, indiki Ərdəbil, Muğan və Aran düzənliklərini, Ordubad, Culfa, Naxçıvan və Mərənd nahiyələrin əhatə edirdi” (5, 26). V. C əfərə görə, C. Zeydan da romanı yazarkən ərəb tarixçilərinin əsərlərin- d ən istifadə etmişdir. Əsərdə dəfələrlə Ərməniyyə adı çəkilir: “...o, Ərməniyyəyə t ərəf istiqamət götürmüşdür. Orada Bəzz adlı alınmaz, mətin bir yer var. O, Araz ( Ər-rəs) sahilində yerləşir” (4, 171); “Biz hazırda Ərməniyyə ilə müharibədəyik və ip ə-sapa yatmayan o üsyankara öz qalasına çəkilib sığınacaq tapmasına imkan yaratdıq və buna dözdük” (4, 203) və s. Göründüyü kimi, Azərbaycan torpaqlarının böyük bir qisminin v ə Qazqazın digər ərazilərinin çox kiçik Ermənistanın adı ilə verilm
əsi çox yalnış bir faktdır. Erməni təəssübkeşliyi əsərdə verilmiş müxtəlif hadis
ələrin gedişində çox fəal iştirak edən erməni obrazına yanaşmada da hiss olunur ki, h əmin cəhətlərə diqqət yetirəcəyik. Qeyd etm
ək lazımdır ki, IX əsr ərəb poeziyasında biz daha çox xürrəmilər h ərəkatı ilə bağlı Muğan, Bəzz qalası kimi yer adlarına təsadüf edirik. Əbu Təm- m amın şeirlərindən birində deyilir: “Muğanda elə hadisələr oldu ki, xürrəmilərdə n ə baş qoydu, nə bədən” (3, 40). “F ərqanə gəlini” romanında Azərbaycan adına da təsadüf edirik. Burada Az ərbaycan dedikdə, əsasən, bəzi ərazilər istisna olmaqla, Cənubi Azərbaycan n əzərdə tutulur. Xəlifə mötəsim Dirğam ilə söhbətində Azərbaycandakı düşmən- l ərindən bəhs edir: “Mən hər tərəfdən düşmənlə əhatə olunmuşam. Hələ Azərbay- canda, T əbəristanda olan uzaq düşmənlərim azmış kimi, onlar şəhərimdə, hətta q əsrimdə yuva salıblar” (4, 123). Əsərin sonlarına doğru Bəzz qalasının süqu- tundan sonra Bab əkin gizləndiyi ərazini təsvir edərkən ərəb yazıçısı yenə də yazır: “Ora keçidi, yolu olmayan, ağacları olduqca çox sıx olan bir meşədir və özü də Az ərbaycanla Ərməniyyə arasında yerləşir” (4, 236). Əsərdə Babəkin əsas iqamətgahlarından biri olan Bəzz qalası öz tarixi h əqiqətlərinə uyğun olaraq təsvir olunmuşdur. Yazıçı göstərir ki, Bəzz hər tərəfdən möhk əmləndirilmiş bir istehkama, yaxud da əlçatmaz bir qalaya bənzəyirdi. O, hər birinin ətrafına qalın divarlar çəkilmiş bir neçə qəsrdən ibarət idi, bu divarların hər birinin bürcl əri və qapıları var idi ki, onların üzərində xürrəmilərin bayraqları dalğalanırdı. Həmin ərazi tamamilə sıldırım qalalar və və yarğanlarla əhatə olunmuşdur. C. Zeydan Bəzzin əzəmətini təsvir etməklə müsəlman qoşunlarının bu istehkamı almaqda üzləşdikləri böyük çətinliklərə də bir növ bəraət qazandırırdı. “F ərqanə gəlini” romanında Azərbaycanın qəhrəman oğlu Babəkin şəxsiyyətinin təsvirində də obyektiv və qeyri-obyektiv cəhətlərə təsadüf olunur. Nə q ədər ərəb təəssübkeşliyindən çıxış etsə də Babəkin əzəmət və yenilməzliyi roman üçün d ə xarakterikdir. Babəkin şəxsiyyəti ilə bağlı cəhətlər daha çox onun Cahan il ə görüş və əsərin sonlarında xürrəmilər hərəkatının süqutu səhnələrində meydana çıxır. C. Zeydan xürrəmilərin sərkərdələrini belə təsvir edir: “O, xürrəmilərin c əmiyyətdə başçısı, müharibədə sərkərdələri idi. Olduqca şücaətli, güclü zərbəyə malik, möhk əm əzələli, məğrur bir adam idi. Əgər şəhvət əsiri olmasaydı, deyərdin ki, kişilik mücəssəməsidir, böyük rəhbərlərə belə ideal olacaq bir adamdır” (4, 185). H ələ özü səhnəyə çıxmadan öncə yazıçı Cahanı onun yanına aparmaq istəyən AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 82
h ərəmxana müdirəsinin dilindən Babəki amansız, “hirslənincə bir andaca adamı xıncım-xıncım edən”, öldürən, parçalayan qəhrəman, ilk dəfə göründüyü zaman isə t əkəbbür və qürurlu, hökmlü, daim səcdə olunan bir rəhbər kimi təqdim edir. C. Zeydan Bab əkin, eyni zamanda, qadın və içki düşkünü olduğunu yazır. Lakin burada ziddiyy ətli məqamlar da meydana çıxır. Ərəb yazıçısı Babəki qadın düşkünü kimi, “harda bir gözəl qadın olduğunu eşitsəydi, həmin qadın dərhal onun sarayında olmalı idi” xislətində göstərməyə çalışsa da, eyni zamanda, Cahan onun yanına getmək istəməyəndə Cahanın yanına özü gələcək qədər alicənab olduğunu da etiraf etm əli olur. Eləcə də “içkiyə hədsiz aludə”, “şərabdan başı dumanlanmış” kimi t
əqdim edilən bu ölməz qəhrəman öz ağıllı taktikası və yüksək zəkası ilə uzun ill
ər xilafətə qarşı çıxa bilmiş, ən cəsur ərəb sərkərdəsi belə onu döyüş səhnəsində m əğlub edə bilməmişdir. Z. Bünyadovun “xürrəm” terminini əxlaqsızlıqla əlaqələndirən müəlliflərə bu baxımdan çox haqlı cavab verir: “İyirmiildən artıq bir müdd
ət ərzində Xilafətə qarşı mərdliklə çox çətin azadlıq mübarizəsi edən xürr
əmiləri kefcil qara camaat, “kef içində pozğun həyat sürən” adamlar hesab etm
ək olmaz. Bu barədə hələ A. Müller demişdi və təəssüf ki, onun bu sözlərinə lazımı diqqət verilməmişdir. Sərxoşluğa, pozğunluğa və əxlaqsızlığa yol verən hər bir azadlıq hərəkatı əvvəlcədən tezliklə pozulmağa məhkum olardı” (1, 223). Bab
ək Cahanın simasında gözəl, ağıllı və tədbirli bir xanıma da çox m ərdcəsinə yanaşır. Bütün bunlar Babəki nə qədər düşmən obrazı qismində təsvir ets ə də ərəb yazıçısının əsərindən də əldə olunan nəticədir. C. Zeydan əsərdə, hətta, statistik məlumat da verir, o, Babəkin 7600 nəfər müs əlman əsiri sağladığını və 255000 adam öldürdüyünü söyləyir. Babəkin m əğlubedilməzliyi tarixi mənbələrin hamısında təsdiq olunur. “Dinəvəri bildirir ki, bu zaman “Bab əkin işi böyük vüsət aldı və adamlar (ərəblər – Z. B.) ondan qorxmağa başladılar. Onunla vuruşurdular, lakin ona qalib gələ bilmədilər. Babək onları dağıdır və onların sərkərdələrini öldürürdü” (1, 237). Əsərdə Babəkin əzəmətli obrazı onun tutulmasını təsvir edən məqamlarda daha aydın şəkildə müşahidə olunur. Lakin bu məsələni qeyd etmədən öncə əsərdəki erməni obrazları və Babəkin ələ keçirilməsində mühüm rolu olmuş erməni c əsuslarının fəaliyyətinə diqqət yetirmək lazımdır. Fərqanə gəlini Cahan və ərəb s ərkərdəsi Dirğamın məhəbbət xətti üzərində qurulan romanda xəlifə qoşunları ilə xürr əmilər arasındakı müharibə daha çox hadisələrin baş verdiyi tarixi şərait kimi göst ərilir. Lakin həmin tarixi şərait fon kimi qalmır, qəhrəmanların həyat f əaliyyətini müəyyənləşdirir, onların yollarında müxtəlif maneələr yaradır. Cahan v ə Babək, Babək və Əfşin, Dirgam və Əfşin, Cahan və Əfşin, Səman xətti romanın əsas hissələrindəndir. Əsərdə, demək olar ki, bütün hadisələrə və obrazlara müdaxil
əsi olan şəxslərdən biri də erməni Vərdandır. Vərdan, əslində, keçmiş erm
əni batriqi olan, arvadı Həylanənin Babəkin adamları tərəfindən qaçırılma- sından sonra onu geri qaytarmaq və xürrəmilərdən qisas almaq məqsədilə Dirğamın nök əri kimi fəaliyyət göstərən bir obrazdır. Ərəb yazıçısı bu obraza nə qədər xüsusi diqq ətlə yanaşsa və onu yüksək dəyərlərlə təqdim etməyə çalışsa da biz onun erm əni xislətini çox aydın şəkildə görürük. Görünür, tarixi həqiqətlərin göstərdiyi kimi, Bab əkin ələ keçirilməsində erməni cəsuslarının böyük rolu olduğu üçün y azıçı həmin obrazı bir minnətdarlıq əlaməti kimi yaratmışdır. Dirğamın öz nökəri Vərdanı Cahanın atası mərzbana təqdim etməklə yazıçı h əmin obraz haqqında məlumat verir: “Vərdan mənim həm nökərim, həm də Yüklə 9,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|