Azərbaycan dünya əDƏbiyyatinda beynəlxalq Simpoziumun materialları
Yüklə 9,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 88
g ələn Hüseynzadə Əli bəyTibbiyyədə (Tibb məktəbində) türkçülüyün əsaslarını- başa salırdı. “Turan” adlı şeiri Turançılıq ülküsünün – ideyasının ilk ortaya qoyu- luşu idi. İlk Yunan savaşı başladığı zaman türk şairi Mehmet Emin bəy: -“Mən bir türk əm, dinim, cinsim uludur”- misrası ilə başlayan şerini nəşr etdi. Bu iki şeir türk h əyatında yeni bir devrimin – inqilabın başlanğıcından xəbər verirdi” (3, 28). M əhzƏli bəy Hüseynzadənin “Turan” şerində: Çingizl əri titrətdi bu afaqı sərasər Teymurları hökm etdi şahənşahlara yeksər, Fatehl
ərinə keçdi bütün kişvəri-qeysər... (4, 5)
misralarının təsiri Z.Gökalpın “Turan” şeirində, hətta bütünlükdə turançılıq görüşlərinin mahiyyətində aşkarca duyulmaqdadır. Hilmi Ziya Ülken “Mill ət və tarix şüuru” kitabında “Əli bəy Hüseynzadənin sakin v
ə ədəbi turançılığı Ziyada aktiv və mücadil turançılıq şəklini almışdı” (5, 162), -dey ə Əli bəy Hüseynzadənin milli-ideoloji görüşlərinin birmənalı şəkildə Z. Gökalpın ictimai fəaliyyətinin və millətçilik ideyasının qaynağı olduğunu əsaslandırır. Eyni zamanda, Yusif Akçura “Türkçülüyun tarixi” əsərində “Əli bəy Hüseynzad ənin şairanə turançılığı 1908-ci ildən sonra İstanbulda digər turançıları, başlıca Z. Gökalpı yaratmışdı” (6, 231) yazaraq Ə. Hüseynzadənin Z. Gökalpın ictimai-siyasi f əaliyyətinə yeni, daha milli və məfkurəvi istiqamətverməklə yanaşı Türkiy ə aydınları şəxsində türk millətinin məhvinə çalışan qüvvələrə qarşı böyük ideoloji c əbhə yaratdığını vurğulayır. Təsadüfi deyil ki, bütün türk dünyasının möht əşəm əsəri olan “Türkçülüyün əsasları”nda türkçülüyün mahiyyətini şərh ed ən, “Türkçülüyün proqrqmı” ilədövlətçilik əsaslarını işləyib hazırlayanZ. Gökalp türk dünyasının qurtuluş, azadlıq, birlik və hakimiyyətə aparan yolunun Azərbay- candan keçdiyini, Az ərbaycanın xilas və nicat məkanı olduğunu düşünür və bədii əsərlərində həmin düşüncələrini çox poetik şəkildə əks etdirir, bədii-fəlsəfi m ənalarda şərh edir. “Z. Gökalp ən çətin anlarında belə millətinə inamını itirməzdi. Millətinə ləkə yaxılmasını qəbul edə bilməzdi. O, bükülməz bir iradəyə sahib idi” (2, 25). Millə- tinin taleyi onun şəxsi taleyinə çevrilmişdi, millətçilik və dövlətçilik mübarizəsin- d ən kənarda onun həyatı, şəxsi taleyi mövcud deyildi. Z. Gökalp öz şəxsi həyatını bütöv türk mill əti uğrunda siyasi mübarizələr, ideya savaşları zəminində yaşadı, reallaşdırdı. Bu qeyri-adi, mübarizəlrdən yorulmaz həyatında güvənci isə Azərbay- can, Az
ərbaycanda yetişən sağlam ictimai-siyasi görüşlər, milli-məfkurəvi düşün- c ələr və mübarizə qüdrətiidi. “Ergenekon” şeirində şair bütün dünyaya: Biz Türk xan ın beş oğluyuq Göy Tanrının öz quluyuq Beşmin illik bir orduyuq Turan yurdu durağımız (2, 87),
dey ə səslənərək böyük əminlik və qürur hissi ilə Azərbaycanı ön sıraya çəkərək yazır:
Birincisi Az ərbaycan İkincisi Geldanistan Üçüncüsü Ərzi-Kənan Fışqırdı üç qaynağımız (2, 87).
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 89
Z. Gökalpın turançılıq görüşlərində Azərbaycanın xüsusi yer aldığını ifadə ed ən əsərlərindən biri “Qızıl alma” (Qırmızı alma) poemasıdır. Əsər müəllifin ictimai- siyasi görüşlərinin rəmzi şəkildə, poetik çalarlarla, “türkçülərin uzaq ülküsü olan Turan” (3, 38) arzusunu nağıl dili ilə əks etdirən bədii nümunədir. Əsərin q əhrəmanı Ay xanım Parisdə təhsil alan Bakılı gəncdir. O, xaricdə təhsil alarkən valideynl əri vəfat edir, lakin Ay xanım bu faciədən sarsılmır, çünki onun vətəni və bu v ətən naminə həyata keçirmək istədiyi böyük arzuları var: Dayandı bu qəhrə şövqü sönmədi, Tutduğu müqəddəs yoldan dönmədi; İstərdi Turanda məktəblər açmaq, H əqiqət nurunu ruhlara saçmaq (2, 105). Z. Gökalp v ətən və millət naminə yaşayan, böyük məqsədlərə sahib insanın bütün ail əsini, yaxınlarınıitirsə belə tənha olmadığını, vətənin ən böyük ailə, millə- tin h
ər bir üzvünün doğma varlıq olduğunu vurğulayır. Z. Gökalpa görə, insan var- lığının göstəricisi, həyatının dəyəri onun millət uğrunda yaşamaq əzmində təzahür edir. Z. Gökalpın qəhrəmanı da millətə xidmət məqsədilə Bakıya dönür və burada “İstiqbal beşiyi”adlı məktəb açır. Əsərdə təsvir olunan bu məktəb də Z. Gökalpın Bakıya – Azərbaycanaböyük türk birliyini reallaşdırmaq üçün əsas ideoloji, milli- m əfkurəvi dayaq kimi bəslədiyi ümidlərini rəmzləndirir. Çünki, qeyd olunduğu kimi, Z. Gökalp v ə dövrün digər türk aydınları türkçülük ideyasını, Turan ünvanını Ə.Hüseynzadənin millət düşüncəsi vasitəsilə Azərbaycandan mənimsəmişdilər. Eyni zamanda, Z. Göka lpın qəhrəmanı türkiyəli gənc rəssam Turğut qarşısın- da açılmış yol ayrıcında sol tərəfə aparan yolun haraya getdiyini sorarkən – “Qızıl Almaya” – cavabını alır və Qızıl Almanı axtararaq müxtəlif diyarları dolaşır. Qızıl Alma, m əlum olduğu kimi, Türk dünya hakimiyyətini, yer üzündəki bütün türklərin birl əşdirilməsini məqsəd kimi götürən ülkü-idealdır. Bu idealın gerçəkləşməsi üçün poemada ir əli sürülən fikirlərZ. Gökalpın “türkçülük proqramı”nın bəzi müddəala- rını ifadə edir: Qızıl Alma yoxmu? Şübhəsiz vardır; F əqət onun səmti başqa diyardır... Z əmini məfkurə, səması xəyal... Bir gün gerç ək, fəqət indilik masal... Türk m ədəniyyəti təqlidsiz, safi Doğmadıqca bu yurd qalacaq hafi... Çox yerl
əri biz fəth edə bilmişik; H ər birində mənən fəth edilmişik Bir kişvər almışız tabiiyyətə Uymuşuq ordakı mədəniyyətə (2, 109). Bu misralarla şair türk millətini bir-birindən ayrı salan səbəblərdən biri kimi bu mill ətin öz mənəvi-əxlaqi dəyərlərindən ayrı düşməsini, uzaqlaşmasını görür, eyni zamanda: Bilir bir gün milli irf an doğacaq, Yeni Orxan, yeni Turfan doğacaq. İctimai bir yurd, qövmi bir tarix Ed əcək Türklüyü təqliddən tənzih (2, 110), Yüklə 9,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|