Azərbaycan dünya əDƏbiyyatinda beynəlxalq Simpoziumun materialları

AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 

153 

 

Şevket Süreyya’nın Kurultay Günleri ve Komünizme Yönelmesi 

Kurultay günlerinde Bakû,  s

okaklarını  dolduran  Arap,  Hintli,  İranlı, 

Afganlı, Moğol, Özbek, Kırgız, İran Kürdü ve daha pek çok milletten temsilcisiyle 

Ortaçağ  Asyası’ndaki  büyük  şehirlerin  alacalı  görünüşünü  yansıtmaktadır.  Her 

köşede, her yerde esir, mazlum milletlerin kurtuluşu ilan edilmektedir. Artık millet 

zalimleri ve istilacıları başından atma kararlılığındadır. Bu düşüncenin kendisine o 

güne  kadar  dinlediği  sınıf  kavgası,  parti  politikası,  proleterya  diktatörlüğü  gibi 

kavramlardan  daha  aydınlık  göründüğünü  belirten  Şevket  Süreyya,  işte  benim 

bağlanacağım davadiyerek kurultaydaki yerini alır. Kurultay bir tiyatro salonunda 

toplanmıştır. Kurultayda her milletten seçilen divan üyeleri arasında Yahudi asıllı 

ve Komintern’in, 

yani Dünya İhtilâl Teşkilatı’nın başkanı Zinovyef, Yahudi asıllı 

ihtilâlci yazar Radek,  Macar ihtilâlcisi Belakun,  Yahudi Rus alimi Pavloviç, 

Azerbaycanlı  Abilof,  Türkistanlı  Feyzullah  Hoca,  Ikramof ve Dr.  Neriman 

Nerimanof  yer  almaktadır.  Pavloviç’in  kurultayda  yaptığı  konuşmadan  çok 

etkilenen Şevket Süreyya, biz Akdeniz’den, Sarıdeniz’e kadar uzanan, sayısı yetmiş 

milyonu  aşan  insanları  hep  Türk  biliyorduk.  Hatta bir dil,  bir dilek,  bir kültür 

altında  birleşecek  bu  insanların  vatanının  adı  da  Turan  olacaktı.  OysaPavloviç 

böyle bir topluluğun varlığını kabul etmiyordu. O'na göre Turan, arkasında Alman 

Genelkurmayı’nın  bulunduğu  emperyalist  bir  düşünceydi  ve  Rus  şovenizminden 

farklı  değildi  diyerek,  kurultayda  edindiği  bu  yeni  bilgilerin  ışığında  Turancılık 

fikrini yeniden sorgulamaya başlar.  

 

Şevket Süreyya’nın Turan ile ilgili düşüncelerini sorgulamasına vesile olan 

bir başka gelişme de, Turan fikrinin mimarı, Şark milletlerinin gözünde bir efsane 

olarak  simgeleşen  Enver  Paşa’nın  kurultaya  davetli  olarak  katılmış  olmasına 

rağmen,  kurultayda  bir  köşeye  itilmiş  oluşudur.  Üstelik  kongreye  İstanbul’dan 

gelen ve kendilerini komünist sayanbir Türk grup damgasını vurmuştur. Bu grubun 

kongre başkanlığınaverdiği, Enver Paşa’nın kongreye delege olarak değil de, halk 

mahkemesi karşısına suçlu olarak çıkartılması yönündeki önergesi, morali bozulan 

Enver  Paşa’yı  kurultayda  daha  da  silik  hale  getirmiştir.  Şevket  Süreyya’nın 

izlenimine göre Enver Paşa artık imparatorluğun mutlak efendisi değildir, yalnızdır 

ve Turan’ı gerçekleştirecek gücü de yoktur.  

 

 Nuha’ya döndükten sonr

a Bakû’de gördüklerini soğukkanlılıkla değerlen-

dir

meye  başlayan  Şevket  Süreyya,  Şark  Milletleri  Kurultayı’nın  şekilsiz  ve 

maksatsız  bir  kalabalıktan  ibaret  olduğunu,  ancak  asıl  olayların  bu  gürültülerin 

dışında  yürütüldüğünü  düşünmeye  başlar.  Nitekim o günlerde Çar ve ailesinin 

öldürülmesinden  sonra  gerileyen  ve  Sibirya’yı  Amiral  Kolçak  kumandasındaki 

Beyazordu’ya teslim eden Kızılordu tekrar ilerlemiş, Beyazordu’yu tasfiye ederek 

Amiral Kolçak’ı öldürmüş, aynı günlerde Ermenistan’da Sovyet idaresi kurulmuş-

tur. 

Şevket  Süreyya  bu  gelişmelerin  yaşandığı  günlerde  tedirgindir.  Çünkü 

Nuha’daki  bir  kısım  Ermeni,  kendisinin  milliyetçi  ve  Turancı  fikirlerbesleyenbir 

Osmanlı Subayı olduğunu ve gönüllü bir kıtanın başında Karabağ’ı Ermeni işgalin-

den  kurtardığını  unutmamış  ve  bunu  Nuha’yı  işgal  eden  yeni  dostlarına  hatır-

latmıştır. Şevket Süreyya’ya göre bu yeni dostların sağı solu belli değildir. Her şey 

gece  yarısından  sonra  kaledeki  kışlaların  arkasında  halledilmektedir. 

1

  Üstelik 

kurultay günlerinde Bakû’de gör

üştüğü hemşerisi Türkiye Sefiri Memduh Şevket 

                                                           

1

 Aydemir, a. g. e. , s. 199.  

---

AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 

154 

 

Bey  (Esendal)  de, 

Anadolu’ya  döndüğü  taktirde  kendisine  bir  iş  verilebileceği, 

ancak  Azerbaycan’da  kaldığı  taktirde  güvenliğinden  kendisinin  sorumlu  olacağı 

uyarısında  bulunmuştur.  Şevket  Süreyya  ölüm  korkusuiçinde Nuha’da günle-

rinimektep işlerinin yanı sıra, mektep yaşı dışındakilerin eğitimiyle, kurslarla, top-

lantılarla geçirir. Rejim değişikliği eğitim alanında kendisini hissettirmiş, kadınlar 

ve köylüler gibi o zamana kadar eğitim faaliyetlerinde hiç yer almamış olan sosyal 

tabakalardan bir takım insanlar, artık kurslara gelmeye başlamışlardır. Şarkın ceha-

letinin  bu  insanlar  da  görüldüğünü  kaydeden  Şevket  Süreyya,  öğrencilerinin  siz 

bildiğinizi okuyun, biz bildiğimize inanalım yaklaşımıyla, alaycı bir tavırla dersleri 

dinlediğini kaydetmektedir. Öğrencilerinin tutumundan da rahatsızlık duyan Şevket 

Süreyya  o  günlerde  Nuha’daki  Sıhhat  Komitesi’nin  başkanı  olan  bir  doktordan 

tevkif  edileceği  bilgisini  öğrenmiş,  derhal  şehri  terk  etmeye  ve  bir  dağ  köyüne 

gizlenmeye  karar  vermiştir.  Şehirden  gizlice  ayrılan  Şevket Süreyya,  daha sonra 

ani bir kararla firarındanhaberdar olan kimse de olmadığı için gelişmeleri şehirde 

bekleme kararı vererek Nuha’ya dönmüş, o korktuğu olay da başına gelmemiştir.  

 

Şevket  Süreyya'nın  bu  gizli  firarından  hemen  sonra  Nuha’ya  Azerbay-

can’ın  az  sayıdaki  aydınından  biri  olan  Dr.  Neriman  Nerimanof  gelmiştir.  Neri-

manof, 

Çarlık  Rusyası’nın  zulmünden  bahsederek  başlattığı  konuşmalarında, 

Azerbay

can’ın, Türkistan’ın ve eski Rusya’yı teşkil eden bütün milletlerin kaderini 

Rusya’nın  kaderi  ile  birleştirmekte  olduğunu  ve  kızıl  bayrağın  yakında  batının 

bütün  başkentlerinde  dalgalanacağını  söylemektedir.  Şevket  Süreyya  bu  konuş-

maların da etkisiyle, Azerbaycan’daki rejim değişikliğinin yıl dönümünde Bakû’de 

toplatılması  kararlaştırılan  Azerbaycan  Kongresi’neNuha  temsilcisi  olarak  seçil-

miştir. Şevket Süreyya toplantıda Azerbaycan toprak komiserinin bizim Azerbay-

can’ın  alınyazısını  toprağın  üstü  değil,  toprağın  altı  tayin  eder.  Bu neft  (petrol) 

burada kaynadıkça, biz ona değil, o bize kumanda edecektir. Bu çıkan neftten bizim 

kullandığımız bir idare lambasını dolduracak kadardır. Ama bütün Rusya’da hayat 

bu nefte göre ayarlanmıştır. Ne çare ki, bu iki memleketin kaderini, bu kara çamur 

birbirin

e  yapıştırmıştır.  Bunun  için  bizde  toprak  meselesi  değil,  neft meselesi 

vardır

1

 

dediğini  kaydetmektedir.  Azerbaycan’da  toprağın  daha  ziyade  küçük 

çiftçinin elinde olduğunu, şehirlilerin kendi bağlarının, bahçelerinin bulunduğunu, 

Bakû’nün  bağlardan,  bahçelerden  yoksun  olduğunu  söyleyen  Şevket  Süreyya, 

Allah bu toprakların altına petrol hazinesi koymamış olsaydı, Bakû'deki caddelerin 

konakların yerinde yeller eserdi demektedir. Şevket Süreyya, kongrede Dr. Neri-

manof’un, 

Azerbaycan’ın istiklâlinden bahsettiğini, Lenin ile olan şahsi dostluğuna 

sıklıkla vurgu yaptığını, Moskova’dan gelen bir yoldaş eğer bizi anlamazsa, onu 

omuzlarından  asarız

2

dediğini  kaydetmektedir.  Şevket  Süreyya’nın  bu  iki  konuş-

madan çıkardığı sonuca göre, Azerbaycan’ın kaderi petrole, Dr. Nerimanof’un ki 

ise  Lenin  ile  şahsi  dostluğuna  dayanmaktadır.  Ancak bu kaderi Moskova’dan 

gelecek  yoldaşların  omuzlarından  sarsılıp,  akıllarının  başlarına  getirilmesi 

belirleyecektir.  

 

Şevket Süreyya Bakû’den, Nuha’ya dönerken artık bir karararefesindedir. 

Trende bir yıl boyunca Azerbaycan’da yaşadığı olaylar bir film şeridi gibi gözünün 

önünden geçer. 

Bir  yıl  önce  Derbent  Geçidi’nden  geçerken  acaba  bu  kapılar 

                                                           

1

 Aydemir, a. g. e. , s. 208.  

2

 Aydemir, a. g. e. , s. 209.  

---