Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyası (afsea) «Fəlsəfə» jurnalına əlavə
Yüklə 1,34 Mb. Pdf görüntüsü
|
- 24 - Milli fəlsəfi fikrimizin tarixi aspektləri, qaynaqları öyrənilməli və yeni nəslə çatdırılmalıdır. Lakin təəssüflənməli haldır ki, çox vaxt bu qaynaqlar milli fəlsəfi fikirlə eyniləşdirilir, qarışıq salınır. Halbuki, müasir Azərbaycan fəlsəfi fikrinin bu qaynaqlarla əlaqəsi heç də həmişə adekvat deyil. İlk növbədə, ona görə ki, fəlsəfi fikir tarixi müasir milli fəlsəfəni müəyyən etmir, əksinə, fəlsəfə tarixində bizə aid olan, milli olan ünsürləri müəyyənləşdirmək üçün müasir milli fikirdən çıxış etmək lazımdır. XX əsrdə Azərbaycan ictimai-siyasi və fəlsəfi fikrinin öyrənilməsi sahəsində xeyli iş görülmüşdür. Əsası Heydər Hüseynov tərəfindən qoyulan «Azərbaycan fəlsəfə tarixi» məktəbi bu gün də davam etməkdədir. Məhz Heydər Hüseynov ictimai-siyasi fikrin və klassik Azərbaycan ədəbiyyatının fəlsəfi prizmadan öyrənilməsinin əsasını qoymuş və «XIX əsrin Azərbaycan ictimai-siyasi fikir tarixi» adlı sanballı monoqrafiyasında fəlsəfi fikir tariximizi peşəkar səviyyədə tədqiq etmişdir. Sonralar professor Camal Mustafayev Nizami Gəncəvinin, professor Ənvər Əhmədov A.Bakıxanovun, akademik Fuad Qasımzadə M.Fizuli- nin, professor Şeydabəy Məmmədov M.F.Axundovun, Azərbaycan EA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov Bəhmənyarın, Sührəvərdinin, professor Zümrüd Quluzadə Nəiminin, Nəsiminin, professor İzzət Rüstəmov Həsən bəy Zərdabinin fəlsəfi görüşlərini daha geniş araşdırmaqla Azərbaycan fəlsəfə tarixinin öyrənilməsində böyük xidmətlər göstərmişlər. Bu sahədə habelə Ə.Zəkuyevin, Z.Göyüşovun, Ş.Cəfərovun, S.Rzaquluzadənin və s. tədqiqatçılarımızın böyük əməyi olmuşdur. Lakin ayrı-ayrılıqda bu və ya digər alimin, ictimai-siyasi fikir sahibinin, fi- losofun əsərlərinin şərhi bütövlükdə milli-fəlsəfi fikir haqqında təsəvvür yaratmır. Bu tədqiqatların toplusu da milli-fəlsəfi fikrin spesifikasını aydınlaşdırmaq üçün kifayət deyil. Ona görə ki, milli-fəlsəfi fikir ayrı-ayrı dövrlərdə yaşamış və milliyyətcə azərbaycanlı olan şəxslərin, onlar filosof olsalar belə, fiKirləri kimi ba- şa düşülə bilməz. Əvvəla, orta əsrlərdə, ümumiyyətlə islam fəlsəfəsi daxili tamlığa malik bir sistem kimi yayılmışdır ki, o dövrün Azərbaycan fəlsəfi fikri də daha çox dərəcədə onun tərkib hissələrindən biridir. Milli-fəlsəfi fikir müəllifin etnik-milli mənsubiyyətindən daha çox fəlsəfi konsepsiyanın milli düşüncə tərzinə adekvatlığı ilə səciyyələnir. Milli-fəlsəfi fikir anlayışının məğzində millətin düşüncə tərzi, milli mentali- tet, milli ideallar və bu ideallara çatmaq uğrunda mübarizənin ideya əsasları dayanır. Keçmişimizdən bizə miras qalmış ən böyük sərvət fəlsəfi traktatlardan öncə yeni nəslin özüdür. Müasir azərbaycanlı milli fəlsəfi fikrin genetik daşıyıcısı- dır. Fəlsəfə elmdən fərqli olaraq heç də biliklər sistemi olmayıb, insanın dünyaya baxışının müəyyən üsulu, dünyanın modelləşdirilməsi, insanla dünya arasında, millətlə dünya arasında körpüdür. Milli-fəlsəfi fikir milli ruhun nəzəri-konseptual şərhidir. Ən əsas məsələ mil- - 25 - li ruhun özünün mövcudluğudur. Elə xalqlar vardır ki, onların nümayəndələri fəlsəfi traktatlar yazır, lakin onları səciyyələndirən, özəlləşdirən, fərqləndirən ruh yoxdur. Onlar çoxdan başqa ruhlara qatışıb, onların içində itib-batıblar. Başqasına qatılmaq, başqasında itmək heç də ilk baxışdan göründüyü kimi pis şey deyil. Bu, çoxlarının əqibətidir. Bütün kiçiklərin aqibətidir. Bu böyük dünyada, böyük xalqların yaşadığı dünyada, böyük tarixlər yaradan və böyük nəzəriyyələr yaradan xalqlarla birgə yaşayıb onlara qatılmamaq, fərqli qalmaq asan məsələ deyildir. Digər tərəfdən də, sual olunur ki, fərqlənmək lazımdırmı? Son vaxtlar, xüsusilə müstəqillik əldə etdikdən sonra tez-tez sual olunur ki, «biz kimik?» və «bizim milli birliyimiz vardırmı?». Müasir azərbaycanlı üçün kim ideal ola bilər? Bəhmənyar, Fizuli, yoxsa Koroğlu? Səməd Vurğun, Yusif Məmmədəliyev, yoxsa Həzi Aslanov? Əlbəttə, kimsə deyə bilər ki, müxtəlif sahələrdən olan adamları müqayisə etmək düzgün deyil. Haqlı fikirdir və bizim məqsədimiz heç də onları müqayisə etmək deyil. Əsas məsələ bundan ibarətdir ki, xalqın məhz hansı sahədən olan böyük şəxsiyyətlərə daha çox rəğbət bəsləməsi onun milli təfəkkürünün və duyğu dünyasının struktu- runda hansı sahəyə meylin güclü olduğunu aşkar etməyə imkan verir. Məlik-Məm- mədin, Dədə Qorqudun, Koroğlunun timsalında tərbiyə almış gənclik, Nizaminin, Füzulinin, Vaqifin timsalında tərbiyə almış gənclikdən nə ilə fərqlənir? Bəs bunlar vəhdətdə götürüldükdə necə? Bəs muğamatın, sazın təsiri nə dərəcədədir? Məhz belə bir təsir dairəsi ola bilsin ki, bizi bir ingilisdən, rusdan fərqləndirə bilər. Lakin onların da Şekspiri, Bayronu, yaxud Puşkini, Tolstoyu vardır. Onların da Robin Qudu, Kral Arturu, yaxud İvan Qroznısı, İlya Murometsi, Suvorovu vardır. Önəmli olan odur ki, hər hansı millətin formalaşmasında fəlsəfənin, elmin, şerin-sənətinmi, yoxsa ticarətin, yaxud müharibələrinmi rolu böyük olmuşdur? Milli nağıllar, dastanlar, laylalar, mahnılar insanlara nəyi daha çox təlqin etmişdir? Sevgini, şəfqəti, yaxud cəsurluğu, qəhrəmanlığı, yoxsa tədbiri, hiyləni? Hər bir millətin qəhrəmanlıq eposu da, sevgi dastanları da vardır, milli Həm- zəsi də, milli Koroğlusu da vardır, satqını da, hiyləgəri də, qəhrəmanı da vardır. Lakin Həmzələri müdrik sayanlar kimdir, ona nifrət edənlər kimdir? Əsl sual bundan ibarətdir ki, milli şüurun strukturunda onların nisbi payı nə qədərdir? Fərdi millətçi şüurdan fərqli olaraq, statistik orta göstərici necədir? Milli mentalitet də, milli şüur da, hətta milli-fəlsəfi fikir də bütün bu göstəricilərdən asılı olaraq formalaşır. Hər şey fərdi və sosial idealın yönümü ilə müəyyənləşir. Başqa cür ola da bilməz. Çünki həyatın mənasını arayan fəlsəfə bu mənanı milli idealın fövqündə tapa bilməz. Digər tərəfdən, hər hansı bir xalqın keçmişini əks etdirən fəlsəfi fikir tarixi ilə həmin xalqın müasir düşüncə tərzi və milli idealı arasında tam bir uyğunsuzluq Yüklə 1,34 Mb. Dostları ilə paylaş:
|