о cümlədən iqtisadi zəruriliyinin tədqiq edilməsi aktual məsə-
lələrdən birinə çevrilmişdir.
“İpək yolu”nun bərpası ideyası, hər şeydən əwəl, iqtisadi
zərurətdən irəli gələrək milli, regional və beynəlxalq amillərin
təsiri altmda formalaşmışdır. Bu baxımdan həmin iqtisadi ilkin
şərtləri bir neçə qrupa bölmək olar. Birinci qrupa Ipək yolunun
bərpasını tələb edən beynəlxalq iqtisadi şərtləri, ikinci qrupa isə
nəqliyyat dəhlizinin bərpasını zəruri edən milli, regional şərtləri
aid etmək olar. Birinci qrup şərtlərlə bağlı ilk növbədə qeyd
etmək lazımdır ki, XX əsrin son onilliyində Sovet imperiyasının
süqutu, dünyanın bloklara bölünməsinin aradan qaldınlması, bir-
qütblü siyasi sistemin yaranması soyuq müharibəyə son qoy-
muşdur. Böyük bir coğrafi bölgədə və dünyada geosiyasi vəziy-
yət kökündən dəyişmiş, imperiyalan iqtisadi nüfuz dairələri
əvəz etmişdir. Postsovet məkanında və Şərqi Avropada bazar
iqtisadiyyatı inkişaf yolunu qəbul etmiş müstəqil dövlətlər yaran-
mışdır. Bu dövrdə dünyanın nəhəng iqtisadi güc mərkəzləri olan
ABŞ, Qərbi Avropa, Yaponiyamn iqtisadi inkişaf sürətləri arasmda
kəskin fərqlər özünü göstərdi. XX əsrin sonlanna doğru Qərbi
Avropa və Yaponiya ABŞ-ı dünya bazannda ənənəvi olaraq hege-
monluq etdiyi ən müasir texnika istehsalı və satışı sahəsində
sıxışdırmağa başlamışdı. Belə bir faktı göstərmək kifayətdir ki,
1990-cı ildə dünya əmtəə dövriyyəsində ABŞ-m payı 321,6 mlrd
dollar həcmində idisə, Almaniyanın əmtəə dövriyyəsindəki payı
354 mlrd dollardan artıq olmuşdur (189,51).
SSRİ-nin süqutu Qərbi Avropanın ABŞ-dan olan asılılığına
son qoymaq üçün əlverişli şərait yaratdı. “Azad Avropa”, “Avropa
Birliyi” kimi siyasi niyyətlər gerçəkləşdi. Qərbi Avropanın
ABŞ-ın hegemonluq siyasətinə etiraz mövqeyinin nəticəsi idi ki,
Avropanın digər dövlətləri, xüsusən Şərqi Avropada Sovet təsi-
rində olmuş dövlətlər Avropa Birliyinə üzv olmağa başladılar,
vahid siyasi xətt yeritmək istiqamətində səylərini artırdılar (189,
54). Eyni zamanda XX əsrin sonlannda ABŞ dünyanın bir
nömrəli hərbi-siyasi güc mərkəzinə çevrilərək dünya proses-
lərində öz sözünü daha əminliklə deməyə, NATO hərbi blokunu
genişləndirməyə, Cənubi Qafqazın iki respublikasında - Azər-
baycanda və Gürcüstanda təsir imkanlarını gücləndirməyə nail
oldu. Bütün bu proseslər isə beynəlxalq miqyasda yeni bazarlara,
xammal mənbələrinə yiyələnmək problemini aktuallaşdırdı. Bu
cəhətdən keçmiş sovet respublikaları, о cümlədən Azərbaycan
son dərəcə əlverişli geostrateji məkan, xammalla zəngin ölkə idi.
Sərbəst kapital ixracına mane olan siyasi sistemin dəyişməsi,
bazar iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsi bu regionu dünyanın
nəhəng dövlətlərinin iqtisadi və siyasi maraq dairəsinə çevirdi,
belə bir şəraitdə Avropa Birliyi tərəfindən “Qədim İpək yolu”nun
bərpası ideyası irəli sürüldü, ABŞ tərəfindən bu ideya dəstək-
ləndi, konqresdə aynca “İpək yolu” qanun layihəsi qəbul edildi
(126, 1999, № 1, s.27).
“İpək yolu”nun bərpasmı şərtləndirən beynəlxalq iqtisadi
amillərdən biri də sivilizasiyamn yeni inkişaf səviyyəsinə çatması,
planetimizin müxtəlif regionlannda yaşayan əhali qruplannın
həyat səviyyələri arasında tarixən yaranmış və artmaqda olan
fərqlərin aradan qaldınlması ilə əlaqədar idi. BMT-nin ticarət və
inkişaf üzrə 1990-cı ildə olmuş konfransında edilən məruzədə
göstərilirdi ki, yer kürəsinin 20 faiz эп varlı sakinləri ilə 20 faiz
ən yoxsul sakinlərinin hər nəfərinə düşən gəlirləri arasmdakı fərq
1965-ci ildə 30 dəfədən artıq olduğu halda, 1990-cı ilə 60 dəfəyə
qədər yüksəlmişdir (126,1998, №4, s.81). Dünya Bankmın 1997-ci
il üzrə dünyanm inkişafı haqqında hesabatında əhalinin hər nəfə-
rinə düşən ümummilli məhsulun həcminə görə 133 ölkədən 40-ı
aşağı səviyyədə, 50-si isə ortadan bir az aşağı səviyyədə yaşayan
ölkələr qrupuna aid edildiyi göstərilirdi (126, 1998, №4, s.81).
Göründüyü kimi, dünya xalqlannm iqtisadi qloballaşmaya, inteq-
rasiyaya qoşulmasını tələb edən ümumbəşəri iqtisadi amillərin
ən vaciblərindən birini də yoxsulluğun aradan qaldırılması təşkil
edir. Bu baxımdan “Tarixi Ipək yolu”nun bərpası böyük əhə-
miyyət kəsb edir və Qafqaz və Mərkəzi Asiya regionlarında yox-
sulluqla mübarizəyə ciddi yardım edir.
“İpək yolu”nun Ьэфавт
1
zəruri edən beynəlxalq iqtisadi amil-
lərdən biri də dünyada əhalinin sürətlə artması, eneıji mənbə-
lərinin isə getdikcə tükənməsi ilə bağlıdır. Belə ki, proqnozlara
görə 2030-cu ildə planetdə əhalinin sayı 10 mlrd-a çatacağı ehti-
mal olunur. Belə olan şəraitdə eneıji daşıyıcılannın istehlakı
47 faiz artacaqdır (59, 20). Ekspertlərin fikrincə, dünyada kəşf
olunmuş ltrilyon 47 mlrd barel nefit ehtiyatı qalmışdır ki, bu da
41 il üçün bəsdir (123, 4-10.07.2003). Belə bir vəziyyət isə böyük
eneıji mənbələrinə malik Xəzər regionunun Qərblə sabit və
genişmiqyaslı əlaqələr yaradılmasını həyati zərurətə çevirmişdir.
Bu baxımdan Хэгэг regionunun yanacaq eneıji potensialından
tam və səmərəli istifadə edilməsi aktuallaşmış, regionun özü isə
müasir dünyanın eneıji üzrə dayaq məntəqəsinə çevrilmişdir.
Dünya iqtisadiyyatının sabit, dinamik inkişafında rolu artan bu
region üçün Avropanı Asiya ib birləşdirən TRASEKA dəhli-
zinin müstəsna əhəmiyyəti vardır. Nefit strategiyasının dünya
siyasətinin kəsərli arqumentinə çevrildiyi XXI əsrdə “Qədim
Ipək yolu”nun bərpası xalqlann qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığını,
dinamik inkişafını təmin edən başlıca qlobal iqtisadi layihələr-
dən biridir.
“Tarixi İpək yolu”nun bərpasını şərtləndirən beynəlxalq iqti
sadi zərurəti belə bir fakt da göstərir ki, “Ipək yolu” üzərində
yerləşən ölkələrdə planetin iqtisadi potensialının 2/3 hissəsi
cəmlənmişdir və burada da yer kürəsi əhalisinin 1/3 hissəsi, yəni
2 mlrd-a qədəri yaşayır (226, 2002, №5, s.201). Onlann qlobal-
laşma, inteqrasiya proseslərinə cəlb olunmasında haqqında bəhs
olunan nəqliyyat dəhlizi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə bir
cəhətə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır ki, əgər 100 il öncəki
dövrdə qloballaşmanın əsas hərəkətverici qüwəsi kimi Böyük
Britaniya çıxış edirdisə, qloballaşmanm indiki mərhələsində isə
ABŞ irəlidə gedir. Təsadüfi deyil ki, Amerikanın paytaxtında
“Vaşinqton konsensusu” formalaşmışdır. Həmin konsensusda
dünyanın iri maliyyə qurumlan olan Beynəlxalq Valyuta Fondu,
Dünya Bankı, ABŞ-ın Maliyyə Nazirliyi dünya ticarətinə mane-
çilik göstərənlərə qarşı birgə mübarizə aparmağı qərara almışlar
(191, 54).
Müasir qloballaşmada dünya iqtisadiyyatı, sadəcə olaraq, ası-
lılıq vəziyyətinə düşmür, həm də о praktik olaraq vahidə, tama
doğru inteqrasiya edir. Qlobal iqtisadiyyatın yaradılmasında
Amerika, Avropa Birliyi, Şərqi və Qərbi Asiya fəal iştirak edir
Yüklə Dostları ilə paylaş: |