100 dollara, Avrasiya nəqliyyat dəhlizi vasitəsilə daşıdarsa isə
onun hər tonu üçün nəqliyyat xərcləri 55 dollara, yəni 2 dəfəyə
ucuz başa gələr (126, 1998, №4, s.75). Nəzərə almaq lazımdır ki,
hər il Şərqi Asiya, Sakit okeanı regionu ölkələrindən Avropaya və
əks istiqamətdə müxtəlif yüklərlə dolu lmilyon konteyner
göndərilir və onun yalnız 5 %-i Transsibir dəmir yolu magistralı
ilə, qalanlan isə dəniz nəqliyyatı ilə daşınır. Deməli, bütün bun-
lar “tpək yolu”nun böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərir (126,
1998, №4, s.75).
Digər tərəfdən isə ‘İpək yolu” üzərində yerləşən ölkələr
dəhlizdən istifadə etməklə ixrac və tranzit daşımalanndan xeyli
mənfəət əldə edirlər. Məsələn, Özbəkistan təkcə 1997-ci ildə bu
nəqliyyat dəhlizi ilə pambığın daşınmasına görə 12 mln dollara
qənaət etmiş, Gürcüstan isə bu dəhlizdən keçən yüklərdən 90-cı
illərin ortalannda ildə orta hesabla 9 mln dollar gəlir götür-
müşdür (193, 75).
Qeyd etmək lazımdır ki, nəqliyyat dəhlizinin bərpası dəhliz
üzərində yerləşən dövlətlərin iqtisadi maraqlannın reallaşması
ilə yanaşı, həm də bu ölkələrdə infrastrukturun inkişafına böyük
təsir göstərmişdir. Bu cəhət “İpək yolu”nun bərpası üzrə bütün
layihələrin reallaşdınlmasında özünü aydrn göstərir. Belə ki,
TRASEKA proqramı Gürcüstanda Poti, Batumi limanlannda ter-
minallann yenidən qurulmasım, Qazaxıstanda Aktau limanlarmm
əsaslı şəkildə genişləndirilməsini, yeni terminallann zəruri ava-
danlıqlarla təchiz edilməsini, Ukraynada İliçevsk limanında
dəmir yolu terminalının tikintisini, Özbəkistanda Buxara pambıq
terminalının yenidən qurulmasını, Qırğızıstanda Bişkek kontey
ner terminalının inşasım, Türkmənistanda Türkmənbaşı limanmm
genişləndirilməsini və bu kimi digər yenidənqurma və bərpa
işlərinin həyata keçirilməsini zəruri etmişdir (180.6.05.2000).
Göründüyü kimi, “İpək yolu”nun bərpası dünya ölkələri ilə
iqtisadi əlaqələrin inkişaf etdirilməsinə, inteqrasiya proseslərinin
gücləndirilməsinə, qloballaşmaya, dünya xalqlannm yaxınlaş-
masına, bəşəri tərəqqiyə böyük ölçüdə köməklik göstərir.
“İpək yolu”nun bərpasını şərtləndirən beynəlxalq iqtisadi
səbəblərdən biri də nəqliyyat dəhlizinin keçdiyi Mərkəzi Asiya,
Qazaxıstan və Cənubi Qafqaz ölkələrinin çox zəngin kənd təsər-
rüfatı məhsullanna malik olması və bunun əsas istehlakçısının
isə Qərb ölkələri olmasıdır. Тэксэ 1996-cı ildə Qərbi Avropadan
Özbəkistana 50,6 min ton taxıl, Qərbi Avropaya isə 27231 ton
Özbəkistan pambığı daşınmışdır. Başqa sözlə desək, Özbəkis-
tana taxılla 712 vaqon, əks istiqamətdə isə 583 vaqon yola salın-
mışdır (180, 5.05.2000).
“İpək yolu”nun bərpası ilə bağlı ümumbəşəri amillərin six
əlaqəsindən bəhs edərkən belə bir cəhətə də xüsusi diqqət
yetirmək lazımdır ki, müasir dövrdə qloballaşma, iqtisadi tərəqqi
xarici ticarətdən asılılığı xeyli dərəcədə artmnışdır. Təsadüfi
deyil ki, ticarətə, yükdaşımaya olan tələbat Avrasiya məkanında
TRASEKA proqramına marağı artmnış, bir sıra ölkələr bu proq-
rama qoşulmaq arzusunda olduqlannı bildirmişlər. 1996-cı il
martm 27-28-də TRASEKA işçi qrupunun Venesiyada keçiril-
miş üçüncü görüşündə bu proqrama yeni üzvlərin qəbul edilməsi
məsələsi də müzakirə edilmiş, Monqolustan, Ukrayna bu proq
rama qoşulmaq arzusunda olduğunu bildirmişlər. Həmin ilin
oktyabrın 17-18-də TRASEKA işçi qrupunun Afinada keçirilmiş
dördüncü görüşündə isə Monqolustanın və Ukraynanın bu proq
rama bərabərhüquqlu üzv olması haqqında qərar qəbul edil-
mişdir (215, 9,01.1997).
“İpək yolu”nun bərpasını şərtləndirən mühüm iqtisadi amil-
lərdən biri də dəhliz üzərində yerləşən ölkələrin öz təbii sərvət-
lərini, istehsal etdikləri məhsullan müasir dünya texnologiyalan
əsasında emal etməsi və onu dünya bazanna ötürməsi zərurəti
ilə bağlıdır. Bu da həmin ölkələrin qabaqcıl texnologiyalar əldə
etmələrinə, yüksək standartlara cavab verən istehsal və emal
müəssisələri yaratmalanna imkan verir.
“İpək yolu”nun bərpasmı şərtləndirən beynəlxalq iqtisadi
amillər sırasında dünyanın apancı dövlətlərinin Xəzər dənizinin
zəngin karbohidrogen ehtiyatlanmn mənimsənilməsi ilə özlərinin
və müttəfiqlərinin enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi səyləri
çox önəmli yer tutur. Bu səylərin reallaşdınlmasında “Avropa-
Qafqa-Asiya” nəqliyyat dəhlizinin inkişaf etdirilməsi, neft və qaz
kəmərlərinin inşası mühüm rol oynamışdır. Belə ki, dünyanın
neft xəzinəsi sayılan İran körfəzindən sonra, öz əhəmiyyətinə
görə Xəzər hövzəsi dünyada çox mühüm yer tutur. Bu regionda
neft ehtiyatı 30 mlrd ton, qaz ehtiyatı onlarla trilyon kub metr
təşkil edir. Təsadüfi deyil ki, ABŞ-ın respublikaçılar partiyasın-
dan olan senatoru Sem Braun Хэгэг problemləri ilə bağlı
çıxışlannın birində demişdir: “Xəzər regionu öz neft və qaz
potensialına görə Rusiya və Yaxın Şərqdən sonra dünyada üçüncü
yerdə durur, onun dəyəri 4 trilyon dollardır” (126,1998, №4, s.82).
Göründüyü kimi, Xəzər regionunun zəngin karbohidrogen
ehtiyatlannın mənimsənilməsində, dünya bazanna çıxanlmasında
nəqliyyat dəhlizinin rolu danılmazdır. Ona görə də “İpək
yolu”nun bərpası ilə “əsrin neft müqaviləsi” arasında dialektik
vəhdət vardır. Nəqliyyatın mühüm növü olan boru kəmərləri
Ipək yolu marşrutu üzrə Azərbaycan neftini dünya ölkələrinə
nəql etməyə şərait yaradır. Neftin geniş ixracı isə bu yolun
səmərəliliyini, beynəlxalq əhəmiyyətini qat-qat artınr. Nəqliyyat
dəhlizinin bu önəmli cəhəti 1998-ci ildə “İpək yolu”nun Ьэфа-
sına həsr edilmiş Beynəlxalq Bakı konfransmda əksər nüma-
yəndə heyətlərinin çıxışlannda öz əksini tapmışdır. Türkiyə
Prezidenti Süleyman Dəmirəl konfransda nəqliyyat dəhlizinin
İstanbulun inkişafına, buradan limanın Qafqaz dəmir yollan ilə
əlaqələndirilməsinin, ümumiyyətlə, ticarət əlaqələrinin genişlən-
məsinə, Qərb və Şərq ölkələri arasında əlaqələrin inkişafına
əhəmiyyətli təsirini xüsusi qeyd etmişdir (126, 1998, №4, s.77).
Rummiya Prezidenti Emil Konstantineskonun çıxışında isə “İpək
yolu”nun Uzaq Şərqə və Atlantik okeanma doğru böyük marşrut-
lann kəsişdiyi yer kimi əhəmiyyəti qeyd olunmuş, TRASEKA
nəqliyyat dəhlizinin üstünlükləri, Rummiya üçün əhəmiyyəti
vurğulanmışdır. Göstərilmişdir ki, birincisi, bu dəhliz coğrafi
baxımdan Bakı-Tbilisi-Poti dəhlizindən sonra Qara dənizdən
Avropaya gedən marşrutlann davamıdır. İkincisi, Konstansa
Qara dənizdə эп böyük liman kimi ildə 120 mln ton yük qəbul
edib yola salma qabiliyyətinə malikdir. Üçüncüsü isə nəqliyyat
dəhlizi Rumıniyada azad ticarət zonalannın yaradılmasında və
nəqliyyat şəbəkəbrinin inkişafmda çox mühüm rol oynaya-
caqdır (126, 1998, №4, s.76).
Yüklə Dostları ilə paylaş: |