Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
dövlət kəndlilərinin ümumi pay torpağı fondunun 25,8%-i varh kəndlilərin təxminən 11 min təsərrüfatının istifadəsində idi. Şimali Azərbaycanda sahibkar kəndlilərinin sayı 425 min nəfərdən çox idi. Onlarınh əsas hissəsi Yelizavetpol quberniyasında yaşayırdı. Bu kəndlilərin pay torpaqlarınm sahəsi 489267 desyatinə bərabər idi. Bu sahənin 310 min desyatini əkin, 130 min desyatini otlaq və örüş, 50 min desyatini isə bar və yararsız torpaqlar idi. Bütün sahibkar kəndliləri 91,5% və yaxud 389711 nəfərinin hər hirinə 2 desyatindən az pay torpağı düşürdü. Adambaşına düşən pay torpağını sahəsi 0,69 desyatindən 0,8 desyatinədək tərəddüd edirdi Adambaşına 2 des-dən 5 des.-dək pay torpağı düşən orta qrupun sayı 30 min nəfərə (bütün sahibkar kəndlilərin 7%) bərabər idi. Sahibkar kəndlilər içərisində varlı kəndlilərin xüsusi çəkisi çox az idi: onlar 5.811 nəfər olub, bütün sahibkar kəndlilərin 5%-ni təşkil edirdilər. Say azlığına baxmayaraq, onlar bütün əkin sahələrinin 5 və ümumpay torpaqlarının 11 %-ni öz əllərində cəmləşdirmişdilər. Varlı kəndlilər içərisində adambaşına düşən pay torpağının sahəsi 5,6-10 des. arasında tərəddüd edirdi. Burada isə əkin sahəsinin xüsusi çəkisi böyük idi. Ümumiyyətlə, islahatdan sonrakı dövrdə Şimali Azərbaycan kəndliləri üçün aztorpaqlılıq səciyyəvi hal idi. Kəndlilərin demək olar ki, 65%-nin hər bir nəfərinə orta hesabla 0,63 des. əkin torpağı düşürdü. Bu qrup öz təsərrüfatını atan, pay torpağını icarəyə verən, əmək alətlərindən məhrum olub kəsbkarlığa gedən kəndlilərin ən böyük hissəsini təşkil edirdi. Kəndlilərin bir hissəsi torpağa kəskin ehtiyac hiss edərək, onu ağır şərtlərlə xəzinədən və bəylərdən icarəyə götürməyə məcbur idi. XIX yüzilliyin 90-cı illərində kəndlilər Bakı quberniyasında xəzinədən 550 min des. Yelizavetpol quberniyasında isə xəzinə və bəylərdən 600 min des.-dən çox torpaq icarəyə götürmüşdülər. İcarəyə götürülmüş torpaqların çox hissəsini otlaq və örüşlər təşkil edirdi. Xəzinə kəndlilərinin istifadəsində olan dövlət torpaqları, alman kolonistləri və rus köçkünlərinin məskunlaşdırılmasına aid olan kiçik istisnalar nəzərə alınmaqla, heç vaxt torpaq münasibətlərinin nizamlayacaq heç bir qanunvericilik aktının predmeti olmamışdı. Bundan əlavə, Şimali Azərbaycanda kəndlilərin torpaqla təmin olunması və onların pay torpaqlarının normalaşdırılması üzrə heç bir addım atılmamışdı. Pay torpağı sahələrinin ölçüləri və sərhədləri barəsində heç bir məlumatın olmaması, başlıcası isə təkcə ayrı-ayrı mülklər deyil, həm də ayrı-ayrı kəndlər arasında dəqiq sərhədlərin yoxluğu ən böyük bəla idi. Dəqiq sərhədlərin-mərzləmənin yoxluğu qonşu kəndlər arasında və onların içərisində ziddiyyətlər yaradırdı. Bir tərəfdən, öz pay torpaqlarının dəqiq sərhədlərini bilməmək, digər tərəfdən isə bu torpaqları genişləndirmək və yeni torpaq sahəsi ələ keçirmək cəhdləri qanh toqquşmalara gətirib çıxarırdı. Dövlət kəndlilərinin istifadəsində olan xəzinə torpaqları kənd cəmiyyətləri adlanan kəndlərin ümumi istifadəsində idi. Təsadüfi deyildir ki, bölgü zamanı dövlət vergiləri ayrı-ayrı kəndli həyətləri arasında deyil, kənd cəmiyyətləri arasında bölünürdü. Digər tərəfdən, vergiləri kənd cəmiyyətləri arasında bölüşdürmək üçün onların istifadəsində olan torpaqların sahəsini müəyyənləşdirmək, yəni mərzləmə aparmaq lazım idi. ―Cənubi Qafqaz diyarının mərzlənməsi haqqında Əsasnamə‖ 1861-ci il iyunun 29-da təsdiq olundu. Bu Əsasnaməyə görə, ―həm kənd cəmiyyətlərinin ixtiyarında olan, həm də onların bilavasitə ixtiyarrıda olan dövlət torpaqlarının sərhədlərinin ayrılması qaydaları müəyyənləşdirilmişdi ‖ [5].
Daha sonra bu Əsasnamədə hər bir kənd cəmiyyətinin həqiqi istifadəsində olan torpaqların mərzlənməsi qaydası göstərilir, habelə mübahisələrin həlli qaydası müəyyənləşdirilirdi. Göstərilən Əsasnamə ilə yanaşı, Cənubi Qafqazdakı bütün xəzinə torpaqlarının sahəsini və sərhədlərini mümkün qədər dolğunluqla müəyyənləşdirmək nəzərdə tutulurdu. Lakin ayrı-ayrı kənd cəmiyyətlərinə öz kəndlərinə məxsus olan torpaqları mərzləmək hüququ verən bu ―Əsasnamə‖nin dərc olunmasına baxmayaraq, torpaqların mərzlənməsi - hər bir kənd cəmiyyətinin sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi üzrə, demək olar ki, heç bir iş aparılmırdı. 1887-ci il iyunun 2-də Cənubi Qafqazın mərzlənməsi haqqında yeni qanun verildi. Lakin 1887-ci il qanunu mərzləmənin gedişini sürətləndirmədi, əksinə onu ləngitdi. Bu qanun Cənubi Qafqaz dövlət kəndlilərinin torpaq quruculuğu məsələsinin tezliklə həllinə nəinki kömək göstərmədi, əksinə sonuncu vəzifənin yerinə yetirilməsini qeyri-müəyyən müddətə arxa plana itələdi [6]. Mövcud ənənələrə görə, dövlət kəndliləri torpaqdan icmalıqla istifadə edirdilər və hər dörd ildən bir vaxtaşırı bölgüsü həyata keçirilməli idi. Lakin vaxtaşırı bölgülər, demək olar ki, aparılmır, aparıldıqda isə bu bölgünün zəif cəhəti də aşkara çıxırdı, yəni onlar kəndin pay torpağında qüvvətli adda-buddalıq yaradırdı. İş burasında idi ki, torpaqların yeni bölgüsü zamanı hər bir kəs əvvəlcə istifadə etdiyi əkinlərin sahibi olaraq qalırdı. Çoxtorpaqlı həyətdən torpağın bir hissəsi aztorpaqlı həyətə verilmək üçün kəsib götürülürdü. Əlavə torpaq alan kəndli bu torpaqları kiçik-kiçik sahələr halında, bir-birindən və əsas pay torpağından xeyli aralı şəkildə alırdı. Bu cür səpələnmiş torpaqlardan istifadə çox əlverişsiz idi və elə olurdu ki, istifadə etməyin qeyri-mümkünlüyü üzündən yeni torpaq alanlar onlardan imtina edirdilər. Yeni torpaq bölgülərinin keçirilməməsi üzündən kəndli pay torpaqları icma torpaqlarından həyət-malikanə torpaqlarına çevrilir, dövlət kəndliləri yuxarı təbəqələrinin ictimai torpaqlarını qəti surətdə bölüşdürmək cəhdi güclənirdi. Suvarılan torpaqların qəti bölgüsünə hələ XIX yüzilliyin 80-ci illərində başlamaq niyyətində olan Baş Göynük kəndi (Nuxa qəzası) bu baxımdan nümunə ola bi-lər. Bu bölgüyə başlıca olaraq varlı kəndlilər can atırdılar. Çünki onlar torpaqlardan Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|