Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
Şimali Azərbaycanda çar müstəmləkəçiləri qəsbkar aqrar siyasəti həyata keçirir, bunun da nəticəsində yerli əhali irsi torpaqlarından qovulur, aztorpaqlılıqdan kəskin əziyyət çəkirdi. Tarixi qaynaqlar sübut edir ki, çar mütləqiyyətinin Azərbaycandakı ağalığının bütün tarixi həm də yerli, vilayət, milli torpaqların tamamilə qarət edilməsi tarixindən ibarətdir. Çar Rusiyası Azərbaycandakı ağalığının ilk günlərindən burada özünə xristian dayağı yaratmağa, müxtəlif xristian kütlələrini Azərbaycan torpaqlarında yerləşdirməyə can atırdı. XIX əsrdə Şimali Azərbaycan ərazisinə ilk xristian köçkün almanlar olmuşlar. Onlar 1818-ci ildə Qafqaz Baş Komandanlığının təhriki və köməyi ilə Yelenendorf və Annefeld koloniyalarının əsasını qoymuş və tezliklə rus təbəəliyini qəbul etmişlər [22]. Çar hökuməti alman kolonistlərinə ən yaxşı yerlərdə 13 min desyatin pay torpaqlan ayırdı və yeni yerdə təsərrüfat yaratmaq üçün maddi yardım göstərdi. Köçkünlərin iqtisadi vəziyyətlərinin yaxşılaşması Azərbaycan kəndlilərinin öz torpaqlarından sıxışdırılması hesabına baş verirdi. Şimali Azərbaycan ərazisində rusların məskunlaşmasının əsas 1830-cu illərdə, xidmət müddətləri başa çatdıqdan sonra əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıtmaq istəməyən, tərxis olunan əsgərlərin ailələrindən ibarət ilk rus yaşayış məntəqələrinin yarandığı dövrdə qoyulmuşdur. İlk belə yaşayış məntəqəsi Bakı quberniyasının Quba qəzasındakı Qusar kəndi olmuşdu. Şirvan alayının tərxis olunmus əsgərləri və onların ailələri onun ilk sakinləri oldular [23]. Sonralar tərxis olunmuş əsgərlərin digər yaşayış məntəqələri də Şamaxı qəzasında Dmitrovka və Altıağac, Şuşa qəzasında Xankəndi və Lənkəran qəzasında Pravoslavnoye meydana çıxdı [24]. Lakin bütün Cənubi Qafqazda olduğu kimi, Şimali Azərbaycan ərazisində də rus yaşayış məskənlərinin əsas hissəsini 1830-cu illərin əvvəllərində verilmiş xüsusi sərəncama əsasən Rusiyanın daxili quberniyalarından köçürülmə siyasətinə məruz qalanlar təşkil edirdi. Otuzuncu və qırxıncı illər ərzində rus təriqətçilərinin güclü köçürülməsi həyata keçirilirdi. Rusların məskunlaşdığı əsas rayonlar Şamaxı, Lənkəran, Yelizavetpol və Qazax qəzaları idi. Köçürmənin başlanmasından sonrakı ilk onillik ərzində Şamaxı qəzasında 8 - Cabanı, İvanovka, Qaraməryəm, Gülüllü, Mərəzə, Maryevka, Hilmilli, Çuxuryurd; Lənkəran qəzasında 6 - Andreyevka, Astraxanka, Nikolayevka, Novoqolovka, Prişib, Privolnoye; Qazax qəzasında 3 - Qolovino, Yeni Dilican, Mixaylovka vo Yelizavetpol qəzasında 2 - Borisı və Slavyanka kimi rus kəndləri yarandı. Köçkünlər əsasən Tavriya, Stavropol, Tambov, Voronej, Saratov, Orenburq, Bessarabiya və hətta Yenisey quberniyalarından idilər. XIX yüzilliyin 50-70-ci illərində Rusiyanın bilavasitə daxili quberniyalarından Şimali Azərbaycana köçürmə dayandırıldı. Bu otuz il ərzində yeni rus məskənləri yalnız Şuşa qəzasında (Ballıqaya kəndi), Yelizavetpol qəzasında (Mixaylovka kəndləri) və Quba qəzasında (həmçinin Mixaylovka kəndi) meydana gəldi.
XIX yüzilliyin son 20 ilində Muğanda rus köçkünlərinin daha üç yaşayış məntəqəsi yarandı. 1887-ci ildə gələcəkdə Cavad şəhəri yaratmaq üçün nəzərdə tutulan yerdə Petropavlovskoye, 1898-ci ildə isə Yeni Araz rayonunda Novo-Nikolayevka (Para-Nuru), Novo-Aleksandrovka (Bayramqulu) və Kaqerman kəndlərinin əsası qoyuldu [25]. Bu dövrün səciyyəvi xüsusiyyəti Şimali Azərbaycan və Cənubi Qafqaz ərazisində rusların daha çox yerləşdirilməsi idi. Nəinki ayrı-ayrı ailələr, hətta bütöv kəndlər ilk yaşayış yerlərini tərk edir, məskunlaşmamış yeni məntəqələrdə və yaxud artıq ruslar tərəfindən məskunlaşmış yerlərdə məskən salırdılar. 50-70-ci illərdə daxili yerdəyişmə hesabına Şimali Azərbaycanda yeni rus yaşayış məntəqələri - Yelizavetpol qəzasında Novo-Saratovka, Cavad qəzasında Novo- İvanovka, Lənkəran qəzasında Veb və Naxçıvan qəzasında Kormalinovka (Biçənok) meydana gəldi. Hələ 1846-cı ildə yeni yaşayış məntəqələrini təşkil etmək üçün yaradılmış komissiya həm artıq məskunlaşmış, həm də gələn köçkünlərin daha yaxşı yerləşdirilməsi sistemini işləyib hazırlamalı idi. Lakin 80-cı illərə qədər rus yaşayış məntəqələrinin sakinləri ilə yerli icmalar və yaxud sahibkarlar arasında torpaq sahələrinin yeni məntəqələrə verilməsi üstündə mübahisələr baş verirdi. 1900-cü ilə yaxın Şimali Azərbaycan ərazisində 41 rus kəndi yaranmışdı. Onlardan 25-i Bakı quberniyasında, 15-i Yelizavetpol quberniyasında, 1-i isə Naxçıvan qəzasında idi. Rus kəndlilərinin sayı Şamaxı, Lənkəran və Yelizavetpol qəzalarında daha çox idi. Onların hər birində 8 kənd, Cavad qəzasında 4 kənd, Göyçay və Qazax qəzalarının hərəsində 3, Quba qəzasında 2, Cəbrayıl, Cavanşir, Zəngəzur, Şuşa və Naxçıvan qəzalarının hər birində isə 1 kənd var idi. 1885-ci ildə Şimali Azərbaycandakı 38 rus kəndində 4633 ailə yaşayırdı. Onlardan da 3232-si Bakı quberniyasında, 1380-i Yelizavetpol quberniyasında və 21- i Naxçıvan qəzasında idi. 1885-ci ildə Şimali Azərbaycanın rus əhalisinin ümumi sayı 26285 nəfərə çatırdı. Şimali Azərbaycanda rus köçkünlərinin torpaqla təminatı köçürülmə işindəki plansızlıq şəraitində lap əvvəldən qeyri-bərabər idi. Məsələn, bütün rus köçkünlərinin ixtiyarında 44795 desyatin əkinə yararlı və yararsız torpaq olan Yelizavetpol quberniyasında hər bir həyətə düşən torpağın sahəsi orta hesabla 36 desyatin idi. Lakin müxtəlif kəndlərdə bu, 19 desyatinlə 76 desyatin arasında tərəddüd edirdi. Bakı quberniyasında rus köçkünlərinin ixtiyarında olan bütün torpaq payının miqdarı 76870 desyatin idi. Orta hesabla isə hər həyətə 23 desyatin düşürdü. Rus köçkünlərinin torpaqla ən yaxşı təmin edilmiş kənd icmalarında hər ailəyə orta hesabla 52 desyatin düşürdü, bu isə torpaqla ən yaxşı təmin olunmuş yerli varlı kəndlinin torpaq payından xeyli çox idi [26]. Rus köçkünlərinin Şimali Azərbaycanda torpaqla belə təminatı çarizmin müstəmləkəçilik siyasətini əyani şəkildə ifadə edirdi. Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|