Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 2. KƏNDLĠLƏRĠN VƏZĠYYƏTĠ VƏ MƏĠġƏTĠ
Torpağın kənd təsərrüfatı bitkilərinin becərilməsi üçün hazırlanmasında rus köçkünləri yerli əhaliyə nisbətən əsasən daha təkmil alətlərdən istifadə edirdilər. Onlar torpağı Rusiyadan gətirilmiş və yaxud özlərinin hazırladıqları kotanlarla şumlayırdılar. Cənubi Qafqaz dəmiryolu xəttinin istifadəyə verilməsi ilə rus kəndliləri Şimali Azərbaycanda birincilər sırasında təkmil kənd təsərrüfatı alətləri əldə etməyə və onlardan öz təsərrüfatlarında müvəffəqiyyətlə istifadə etməyə başladılar.
Kəndlilərin maddi rifah halının səviyyəsini müəyyənləşdirən əsas amillərdən biri onların torpaqla təmin olunması idi. Artıq yuxarıda qeyd olunduğu kimi, kəndlilərin çox hissəsi ciddi torpaq çatışmazlığı hiss edirdi. Qazax qəzasının kəndliləri yazırdılar ki, ―aztorpaqlılıq bizi tam dilənçiliyə gətirib çıxarıb. Bizim qətiyyən örüş törpağımız yoxdur, ona görə də əkinçilikdən qazandığımız nə varsa hamısı özgə torpaqlarında mal-qaramızı otarmaq hüququnun alınmasına sərf olunur‖ [27].
Dövlət kəndlilərinin torpaq təminatını kəskin surətdə pisləşdirən amillərdən biri onların pay torpaqlarının bəylər tərəfindən kütləvi şəkildə tutulması idi. Bəylərin xəzinə torpaq sahibliyi üzərinə hücumu daha da güclənmiş və kütləvi xarakter almışdı. Kəndli torpaqlarının bəylər tərəfindən ələ keçirilməsi barəsində rəsmi şəxslərin təsirli məlumatları mövcuddur. Əkinçilik və dövlət əmlakı nazirliyinin 1897-ci ildə Azərbaycanda olmuş məmuru Lisenkov bu barədə yazmışdır: ―Yerli əhali içərisindən olan diribaş və nüfuzlu adamlar Yelizavetpol quberniyasında yüz minlərlə desyatin xəzinə torpağını ələ keçirmişlər‖ [28]. Azərbaycanda öz sosial dayağını möhkəmləndirmək naminə kəndlilərin mənafeyini bəylərə qurban verən, pay torpaqlarının qorunması üçün təsirli və qəti tədbirlər görməyən çar hökumətinin torpaq siyasəti xəzinə torpaqlarının kütləvi surətdə ələ keçirilməsinə şərait yaradırdı [29].
Kəndlilər suvarma suyuna da kəskin ehtiyac duyurdular. Suvarma suyunun çatışmazlığı onlarm təsərrüfatlarma öldürücü təsir göstərirdi. Azərbaycan kəndlilərinin çox hissəsi aztorpaqlılıqdan əziyyət çəksə də, kəndlilərdən alınan vergi və mükəlləfıyyətlərin bütün ağırlığı onların üzərinə düşürdü. Vergi dövlət kəndlilərindən ―həyət vergisi‖ adlanan torpaq töycüsü şəklində alınırdı. Çar hakimiyyət orqanları torpaq vergisinin həcmini müəyyənləşdirərkən kəndli təsərrüfatlarının gəlirinin müəyyənləşdirilməsi üzrə heç bir iş görməmişdi. Onların kəndli təsərrüfatının real imkanları deyil, hər şeydən əvvəl xəzinənin mənafeyi maraqlandırırdı. Nəticədə Azərbaycanın dövlət kəndliləri üzərinə onların verməli olduqlarından xeyli çox vergi qoyulmuşdu. Torpaq vergisinin məbləği heç bir yerdə kəndli təsərrüfatlarının real gəlirinə müvafiq deyildi. Bir tərəfdən, həyətlər üzrə toplanan vergilərin kəndlilərin iqtisadi imkanlarına uyğun gəlməməsi, digər tərəfdən isə onun qeyri-bərabər bölünməsi kəndli
kütlələri üçün bu vergini çox ağırlaşdırırdı. XIX yüzilliyin 80-ci illərində dövlət kəndini tədqiq etmiş müəlliflər bir səslə dövlət kəndliləri üzərinə qoyulan bu verginin soyğunçu xarakterini qeyd edirdilər. Kəndlilərin pulla ödədikləri vergilər içərisində zemstvo mükəlləfiyyətləri adlanan vergilər əsas yerlərdən birini tuturdu. Bu mükəlləfiyyətlər dövlət və quberniya zemstvo rüsumları adı altında iki yerə bölünürdü. Zemstvo vergiləri kəndlilər üçün həddən artıq ağır idi. Vergilərin ağırlığı onların bölünməsi və yığılması zamanı yol verilən özbaşınalıqlar nəticəsində daha da kəskinləşirdi [30]. Azərbaycan qəzalarının çoxunda vergilər kəndlilərin əmlak vəziyyətinə müvafıq şəkildə bölünmürdü. Bu zaman varlı kəndlilər hər vasitə ilə vergilərin ağırlığını kəndlilərin əsas kütləsinin üzərinə qoymağa çalışır və çox vaxt buna nail olurdular. Vergilərin yığılması zamanı da böyük özbaşınalıqlara yol verilirdi. Vergilərin toplanılmasına başçılıq edən kətxuda və varlı kəndlilər bundan özlərinin varlanması üçün istifadə edirdilər. 80-ci illərin ortalarında Qazax qəzasının tədqiqatçısı tərəfindən vergi yığılmasındakı dərin dramatizmin mənzərəsi belə təsvir olunur: ―Vergi və mükəlləfiyyətlərin yığılması prosesi bir sıra kədərli mənzərələrlə müşayiət olunur. Burada vergi yığanlar onların artıq vergi almasının üstünü açıb çığır-bağır salmış qoca ilə deyişirlər. Orada mis qazanı satılmaq üçün kətxuda tərəfindən əlindən alınan dul arvad şivən qaldırır. Bir yanda pulunun olmaması bəhanəsi ilə canını qurtarmaq istəyən kişini döyür, elə oradaca müsadirə olunmuş inəyi tövlədən çıxarırlar. Gah vergilərin ədalətsiz bölgüsü üçün vergi yığanların ünvanına qarğış eşidilir, gah onları sui-istifadəyə görə təqsirləndirirlər, gah da, nəhayət, onlara aman vermək barədə yalvarır və ya vergilərin alınmasını təxirə salmaq barədə onlardan xahiş edirdilər‖ [31]. Kəndlilər həm də kənd icmasının üzərinə düşən mükəlləfiyyətləri (yol çəkilməsi, hərbi dəstələrin təmin olunması və s.) yerinə yetirirdilər. Bu mükəlləfiyyətlərin həcmi qanun tərəfindən müəyyənləşdirilməmişdi. Bu da onları daha məşəqqətli edirdi. Onların içərisində ən ağırı yol mükəlləfiyyəti (şose və ya kənd yollarını çəkmək və onları, habelə körpüləri təmir etmək, çirkab kanallarını təmizləmək) idi. Kəndlilər bu işləri öz iş heyvanları və alətləri ilə görməyə borclu idilər. Bunlarm şahidi olmuş müəllif yazırdı: ―Yol mükəlləfiyyəti kəndlilər içərisində haqlı olaraq ən çox narazılıq doğuran mükəlləfiyyət sayılır. O, təkcə böyük xərclər tələb etmir, həm də ən pisi də elə budur - təsərrüfatla məşğul olmağa mane olur və çox vaxt əkinçinin bütün təşəbbüs və zəhmətini puça çıxarır... Hər şeydən çox xoşa gəlməyən hal bundan ibarətdir ki, bu tələblər (yol mükəlləfiyyətinin yerinə yetirilməsi üzrə tələblər. - Red.) mütləq yazda və ya payızda, yəni tarla işləri zamanı irəli sürülür. Belə hallarda isə bəzən bircə gün kəndlinin taleyini və onun ailəsinin təmin olunması məsələsini həll edir‖ [32]. Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|