Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
Müəyyən müsbət irəliləyişlərə baxmayaraq, bütün ölkədə olduğu kimi, Şimali Azərbaycan şəhərləri kəskin sosial təzadlar və ziddiyyətləri özündə əks etdirirdilər. Şəhər əhalisi arasındakı münasibətlərin təbəqəli, antaqonist xarakteri, şəhərlərdə sənaye fəhlələrinin cəmləşməsi əməklə kapital arasındakı XIX yüzilliyin sonlarından başlayan döyüşlərdə öz əksini tapırdı.
VI FƏSIL XIX ƏSRĠN 80-90-cı ĠLLƏRĠNDƏ AZƏRBAYCAN KƏNDĠNĠN SOSĠAL-ĠQTĠSADĠ VƏZĠYYƏTĠ § 1. TORPAQ SAHĠBLĠYĠ, TORPAQDAN VƏ SUDAN ĠSTĠFADƏ, ÇARĠZMĠN KÖÇÜRMƏ SĠYASƏTĠ Torpaq sahibliyi və torpaqdan istifadə. XIX yüzilliyin birinci yarısında olduğu kimi Şimali Azərbaycanın torpaq fondu yenə də dövlətin mülkiyyəti olan xəzinə torpaqlarından və xüsusi mülkiyyət kimi yerli bəylərin - mülkədarların ixtiyarlarında olan xüsusi sahibkar torpaqlarından ibarət idi. Az da olsa ayrı-ayrı kəndlilər tərəfindən xüsusi mülkiyyət kimi satın alınmış torpaqlar və dini idarələrə məxsus olan vəqf torpaqları da var idi. Xəzinə torpaqları 6,7 mln desyatinə bərabər olub, Şimali Azərbaycanın bütün torpaq fondunun 83%-ni təşkil edir, xəzinə isə ən iri torpaq sahibi kimi çıxış edirdi. Xəzinə torpaqlarının təxminən 4,5 mln desyatini bilavasitə xəzinənin ixtiyarında olub otlaqlardan, örüşlərdən, cüzi əkin sahələrindən, neft verən torpaqlardan, müxtəlif faydalı qazıntı mədənlərindən və nəhayət, yararsız torpaqlardan ibarət idi. Bütün xəzinə torpaqlarının 2,2 mln desyatini isə pay torpaqları kimi dövlət-xəzinə kəndlilərinin istifadəsində idi. Xəzinəyə məxsus olan meşələrin sahəsi 900 min desyatinə çatırdı. Dövlət kəndliləri xəzinənin meşə torpaqlarını sərbəst surətdə əkin sahələrinə çevirir, təsərrüfat ehtiyacları üçün meşələrdən ağac qırırdılar. XIX yüzilliyin 60-cı illərinin əvvəllərində xəzinə meşələrinin mühafizəsi haqqında qaydaların tətbiq edilməsindən və meşəbəyiliklərin yaradılmasından etibarən isə meşə sahələrinin əkin üçün təmizlənməsi və xəzinə meşələrinin qırılması qadağan olundu Xəzinə torpaqlarının təxminən 2 mln desyatinini otlaqlar və örüşlər tuturdu. Otlaq və örüş sahələri xəzinə tərəfindən hər desyatinə görə müəyyən haqq müqabilində kəndlilərə icarəyə verilirdi. Xəzinə kəndliləri pay torpağı kimi yox, bilavasitə öz ixtiyarlarında olan, sahəsi cəmisi 71 min desyatinə çatan əkin, bostan və bağ torpaqlarına malik idilər. Otlaqlar kimi onlar da xəzinə tərəfindən kəndlilərə icarəyə verilirdi. Sahəsi 5 min desyatindən çox olan müzayiqə yolu ilə neft sənayeçilərinə icarəyə verilmiş, bir hissəsi istifadədə olan neftli torpaqlar xəzinə üçün xüsusən qiymətli idi [1] Xüsusi sahibkar torpaqlarının sahəsi 1,3 mln desyatinə çatıb Şimali Azərbaycanın bütün torpaq fondunun təxminən 16%-ni əhatə edirdi. Xüsusi torpaq sahibliyi 1846-cı il reskriptinə görə bəylərin, ağaların və məliklərin xüsusi mülkiyyəti kimi tanınmış şəxsi torpaqları əhatə edirdi.
İri torpaq sahibləri içərisində 100 nəfərdən artıq adamın hər biri 1000 desyatindən çox torpağa malik idi. Bunlardan Məlikbəylərova 21500, Zülqədərovlara 37500, Şirvanskilərə 60000, Adıgözəlovlara 44500, Talışxanovlara 64000, Qarabağ xanlarının törəmələrinə 124 min desyatin torpaq məxsus idi [12]. İri torpaq sahiblərinin bir hissəsi özlərinin şəxsi təsərrüfatına malik deyildilər və onların əksəriyyəti ata-baba malikanələrini tərk edib şəhərlərə köçürdü. Burada onlar pay torpaqlarına görə xüsusi sahibkar kəndlilərindən malcəhət şəklində alınan vəsait və malikanələrini girov qoymaq hesabına yaşayırdılar. Azərbaycan bəylərinin digər hissəsi əmtəə istehsalının geniş inkişafı ilə əlaqədar olaraq öz təsərrüfatını yaratdı və kənd kapitalistlərinə çevrildi. Bəylərlə yanaşı, xüsusi torpaq mülkiyyətçiləri içərisində kəndlilər də var idi. 1886-cı il ərəfəsində kəndlilərin mülkiyyətində həyətyanı bağ, bostan, əkin vo örüş sahələrindən ibarət təxminən cəmisi 16-18 min desyatin torpaq var idi [3]. Şimali Azərbaycanın vəqf torpaqları kiçik torpaq mülkiyyətinə malik olub, burada torpaq sahibkarları - feodal kimi çıxış edən üç dini müəssisəyə nıəxsus idi: erməni-qriqorian kilsəsi, müsəlman məscidi və pravoslav kilsəsi [4]. Sayı 988916 nəfərə çatan dövlət kəndliləri bütün kənd əhalisinin 60%-ni, yəni maddi nemətlər istehsalçılarının böyük əksəriyyətini təşkil etsələr də, bütün xəzinə torpaqlarının cəmisi 39% pay torpağı kimi onların istifadəsində idi. Torpaq kəndli həyətləri arasında qeyri-bərabər bölüşdürülmüşdü. XIX yüzilliyin 80-ci illərin ortalarında hər birinə cəmisi 2 desyatinədək pay torpağı düşən kəndlilərin sayı 394 min nəfərdən çox olub, bütün dövlət kəndlilərinin 50-ni təşkil edirdi. Bu, Rusiyanın mərkəzi quberniyalarındakına nisbətən 2-3 dəfə az idi. Kəndlilərin istifadəsindəki əkin torpaqlarının sahəsi daha az idi. Bütün dövlət kəndlilərinin yarısının istifadəsində cəmisi 269 min əkin torpağı var idi. Orta hesabla hər bir nəfərə düşən əkin torpaqlarının sahəsi isə çox cüzi idi: Naxçıvan qəzasında 0,33 dcsyatin Cəbrayıl qəzasında 0,38 desyatin Cavad qəzasında 0,44 desyatin Lənkəran qəzasında 0,71 desyatin və s. 1,15 min nəfər ən yoxsul kəndlinin hər birinə düşən əkin sahəsi isə həddən artıq kiçik olub, 0,015 desyatindən 0,49 desyatinədək tərəddüd edirdi. Hər birinə 2 desyatindən 5 desyatinədək pay torpağı düşənlər kəndlilərin orta qrupunu təşkil edirdilər. Onların sayı 325 min nəfərə çatırdı. Bütün pay əkin torpaqlarının yarısından çoxu (474 min des.) və ya 53%-i bütün orta qrup kəndlilərinin 41%-nin əlində cəmlənmişdi. Burada adambaşına düşən pay əkin torpaqlarının sahəsi 1 -22 desyatin arasında tərəddüd edirdi. Əkin torpaqlarından başqa, ortababların istifadəsində 20 min des. bağ və 521 min desyatin örüş-otlaq sahəsi vardı. Kəndlilərin adambaşına 5 des.-dən çox pay torpağı düşən varlı yuxarı təbəqəsi sayca kiçik bir qrupu təşkil edirdi. Sayı təxminən 67,5 min nəfərə çatan bu təbəqə bütün dövlət kəndlilərinin 9%-nə bərabər idi. 523 min desyatin torpaq və ya Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|