Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TarixĢünaslıq.
H.Zərdabi dünyanın maddi cəhətdən yekcinsliyinin təsdiq olunmasında spektral analizin rolunun izahına xüsusilə çox yer verirdi. О yazırdı: "Əlbəttə, bizimki də daxil olmaqla saysız-hesabsız günəşlər eyni qaydada yaranmışlar, cazibənin eyni qanunlarına tabe olurlar və spektral analiz sübut etmişdir ki, onlar, demək olar ki, eyni maddələrdən ibarətdirlər" [6]. H.Zərdabinin elmi və təcrübi yaradıcılığı Azərbaycanda kənd təsərrüfatı və biologiya elmlərinin bütün sonrakı inkişafına səmərəli təsir göstərdi. H.Zərdabinin ardınca Rusiya kənd təsərrüfatı elminin və təcrübəsinin nailiyyətlərini Moskva
Petrovski-Razumovski adına
Kənd Təsərrüfatı Akademiyasının məzunu Nəcəfbəy Vəzirov da təbliğ edirdi. О hələ tələbə ikən özünün "Əkinçi" qəzetinə məktublarında akademiyanın təcrübə stansiyalarında kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsi üsulları, heyvanlara qulluq etmək qaydaları, elm və texnika sahəsində aparılan tədqiqatlar və yeniliklər haqqında məlumat verirdi [7]. Sonralar meşəbəyi işləyən N.Vəzirov meşə təsərrüfatının aqrotexnikasına dair maraqlı əlyazması qoymuşdur [8]. Azərbaycanda bioloji və kənd təsərrüfatı bitkilərinin yayılmasında bu akademiyanın digər məzunu Məmmədtağı Əliyev də fəal iştirak edirdi. TarixĢünaslıq. XIX yüzilliyin ikinci yarısında Azərbaycanda tarixi biliklər inkişaf etməkdə davam edirdi. Azərbaycanın tarix və mədəniyyətinin tədqiqində yenə də əvvəlki kimi ümumi arxeoqrafik təsvirdən diyarın qədim və orta əsrlər tarixi, Rusiyanın Qafqazdakı müharibələri və hökmranlığına dair dövri materialların konkret olaraq öyrənilməsi və keçən rus və Avropa tarixçiləri, şərqşünasları, arxeoloqlarının tədqiqatlarında böyük fəallıq nəzərə çarpır. Azərbaycan tarixçiləri orta əsrlərin tarixi ənənələrini inkişaf etdirərək öz əsərlərini əsasən Qarabağın, Lənkəranın və Talışın xanlıqlar dövrü tarixinə, onların Rusiya tərəfindən işğalından əvvəl baş vermiş hadisələrə həsr edirdilər. Belə əsərlərdən birinin müəllifi Mirzə Yusif Qarabaği (1798-1864) idi. Azərbaycan, erməni və fars dillərini yaxşı bilən, şərh etdiyi hadisələrin çoxunun şahidi olan Mirzə Yusif 1855- ci ildə fars dilində "Tarixi-safi"ni yazmışdır. Burada Qarabağ xanlığının tarixi, Rusiya-İran müharibələrin gedişi [9]. Cənubi Qafqazın Rusiya tərəfindən işğalı təsvir edilmişdir. Mirzə Yusifin əsəri, xüsusilə onun ikinci hissəsi XVIII yüzilliyin ikinci yarısı-XIX yüzilliyin əvvəlində Azərbaycan tarixini və XVIII yüzilliyin sonu-XIX yüzilliyin əvvəlində Rusiya-İran münasibətlərini öyrənmək üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əsərdə XVIII yüzilliyin sonunda İran ordularının Şimali Azərbaycana hücumu zamanı Şuşanın müdafiəsinə, XIX yüzilliyin əvvəllərində Rusiya-İran müharibəsinə dair müfəssəl məlumat verilir. Qarabağın qədim və zəngin tarixi XIX yüzilliyin ikinci yarısında yenə diqqəti cəlb edirdi. Rzaqulu bəy Cavanşir 70-ci illərdə öz atası Mirzə Camalın "Qarabağnamə"sinə bəzi əlavələr etmişdi. Azərbaycanın qədim tarixinin bilicisi, ərəb və fars dillərinə mükəmməl yiyələnmiş və "Xəzani" təxəllüsü ilə şeirlər yazarı Mir Mehdi Haşımzadə (1819-1894-cü illər) 80-ci illərdə Qarabağın müfəssəl tarixini tərtib etmişdi. Onun "Kitabi-tarixi-Qarabaği" adlı əsərində bu xanlığın 1747-ci ildən 1828-ci ilə qədərki tarixi təsvir olunur [10]. Xəzaninin əlyazmasında yerli əhalinin diyarda baş verən siyasi hadisələrə, о cümlədən İran işğalçılarına münasibəti barədə bəzi mühüm məlumatlar verilir. Qarabağ xanlığının elə həmin dövrə dair bir qədər kompilyati xarakterli tarixini fars, ərəb, rus dillərini mükəmməl bilən, bu yerlərin keçmişi ilə dərindən maraqlanan Şuşa realnı məktəbinin müəllimi Həsənəli xan Qaradaği (1847-1928- ci illər) hazırlamışdı Öz dövrünə görə yaxşı təhsil almış Həsənəli xan həm də şeirlə yazırdı. XVIII yüzilliyin ikinci yarısı - XIX yüzilliyin əvvəllərindəki hadisələri əhatə edən bu əsərdə müəllif öz sələflərinin məlumatlarını bir çox halda tənqidi şəkildə şərh edir, onlara əlavələ edir və dəqiqləşdirir. Peterburq kadet korpusunun məzunu Əhməd bəy Cavanşir (1828-1903-cü illər) 1883-cü ildə Qarabağ xanlığının tarixinə da rus dilində kiçik, lakin çox maraqlı və məzmunlu əsər yazmışdı Rus dilini yaxşı bilən və zəngin şəxsi kitabxanası olan Əhməd bəy Cavanşir ədəbi yaradıcılıqla məşğul olur, tez-tez "Qafqaz", "Новое обозрение" qəzetlərinin səhifələrində çıxış edirdi. O, M.Y.Lermontovun "Mtsıri" poemasını Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdi. Əhməd bəy Cavanşirin "1747-ci ildən 1805-ci ilə qədər Qarabağ xanlığnın siyasi tarixinə dair" əsərində lüzumsuz təfərrüata varmadan ilk mənbələr əsasında Qarabağ xanlığının siyasi tarixi qısa, xronoloji ardıcıllıqla şərh edilir, Ağa Məhəmməd şah Qacarın Qarabağa hücumu və Şuşanın mühasirəsi zamanı yerli əhalinin onun ordusuna neçə böyük müqavimət göstərdiyindən danışılır [11]. Azərbaycanın digər tarixi hadisələrinə həsr olunmuş əsərlər də meydana çıxırdı. Talış xanlığının və Lənkəran şəhərinin tarixini doğma Azərbaycan dilindən əlavə, fars, ərəb və rus dillərini bilən Seyid Əli Kazım bəy oğlu (anadan olduğu və öldüyü illər məlum deyil) və rus xidmətində olmuş Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi
etmişdir) tərtib etmişlər. Seyid Əli Kazım bəy oğlunun "Cavahimameyi-Lənkəran" adlı əlyazması 1869-cu ildə fars dilində yazılmışdır və Lənkəran, Talış haqqında çoxlu coğrafi, iqtisadi, arxeoqrafik məlumatlarla zəngindir. Mirzə Əhməd Mirzə Xudaverdi oğlunun 1882-1883-cü illərdə fars dilində yazdığı "Əxbərnamə" adlı əlyazması xatirə xarakteri daşıyır, burada xanlığın Rusiya tərəfindən işğalı zamanı yaranmış böhranlı şəraitdə Talış xanlığının mövqeyinə haqq qazandırmağa cəhd göstərilir. Uzun müddət Şəkidə və Gəncədə şəriət və bəy məhkəmələrində işləmiş
mövzusuna qayıdır. Onun "Şəki xanlığının və xanların nəsillərinin şəcərəsi" adlı salnaməsində Şəki və onun hakimləri haqqında bəzi əlavə məlumatlar verilir [12]. Çingiz xan imperiyası dövründə Rusiya işğalına qədər İran şahlarının Şimali Azərbaycana müdaxilələri 1848-ci ildən Tiflisdə və Şuşada yaşamış İran
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|