Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
N.Nərimanov, Ə.Haqverdiyev, R.Əfəndiyev kimi yeni istedadlı dramaturqlar ədəbi fəaliyyət aləminə ayaq basmışdı. Onlar bir-birinin ardınca bir silsilə qiymətli satirik-realist komediyalar, ilk təsirli faciə nümunələri yaratmış və milli realist ədəbiyyatımızın inkişafı tarixində misilsiz rol oynamışdılar. 80-90-cı illərdə yazılmış dram əsərlərinin bir hissəsi N.Vəzirovun "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" (1875), "Daldan atılan daş topuğa dəyər" (1890), "Sonrakı peşmançılıq fayda verməz" (1890), Ə.Goraninin "Qocalıqda yorğalıq" (1892), E.Sultanovun "Türk qızı" (1884), R.Əfəndiyevin "Qan ocağı" (1882) və Ə.Haqverdiyevin "Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini" (1892) komediyalarında ailə-məişət həyatının bir sıra səciyyəvi cəhətləri təsvir edilmiş, zülmət səltənətini təmsil edən bir sıra maraqlı satirik bədii surətlər yaradılmış, köhnə adət-ənənələr, nadanlıq, mövhumat, ailə despotizmi, gənc qızların zorla ərə verilməsi, oğurluq, quldurluq kimi ictimai nöqsanlar tənqid atəşinə tutulmuş və maarifçi ideyalar təsdiq olunmuşdur. Bu illərdə yazılmış dram əsərlərinin ikinci qismi -N.Vəzirovun "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" (1890), "Pəhləvənani-zəmanə" (1898-1900) komediyaları və "Müsibəti-Fəxrəddin" (1894) faciəsi, N.Nərimanovun "Nadanlıq" (1891), "Dilin bəlası" (1895) komediyaları və "Nadir şah" (1899) faciəsi, Ə.Haqverdiyevin "Dağılan tifaq" (1896) və "Bəxtsiz cavan" (1900) faciələri isə yüksək ideya-bədii məziyyətlərlə səciyyələnən, Azərbaycan realist ədəbiyyatını və maarifçi- demokratik fikrini yeni bir mərhələyə qaldıran pyeslərdən ibarətdir. N.Vəzirov "Adı var, özü yox" komediyasında və Ə.Haqverdiyev "Dağılan tifaq" faciəsində Azərbaycan mülkədarlarının nadanlığını, tüfeyliliyini, iqtisadi və mənəvi iflasını təsvir etmişdilər. N.Vəzirovun "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" komediyasında burjua keyfiyyəti almış Azərbaycan əyaləti tacirlərinin tamahkarlığı, xəsisliyi mənəvi pozğunluğu kəskin tənqid atəşinə tutulmuşdur. Onun "Müsibəti-Fəxrəddin" və Ə.Haqverdiyevin "Bəxtsiz cavan" faciələrində iki bir-birinə zidd qüvvələr arasında köhnə adət-ənənələrlə, mənfur feodal qayda- qanunları və əxlaqı ilə yaşayan mühafizəkar mülkədarlarla ictimai həyata yenicə atılmış gənc ziyalılar arasında gedən kəskin mübarizə təsvir edilmişdir. N.Vəzirovun "Pəhləvənani-zəmanə" və N.Nərimanovun "Şamdan bəy" komediyalarında varlanmaq ehtirası ilə yaşayan burjua ziyalılarının yaltaqlığı, ikiüzlülüyü, satqınlığı tənqid edilmişdir. Nəhayət, N.Nərimanov "Nadir şah" faciəsində feodal-despotik üsuli- idarənin ictimai bəlalarını onun xalq mənafeyinə zidd bir quruluş olmasını qələmə almışdır. 70-ci illərdə Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında da dramaturgiyanın əsasları qoyulmuşdur. Bu dövrdə burada bir tərəfdən, Cənubi Azərbaycanda qüvvətlənən maarifçilik hərəkatının, ikinci tərəfdən isə M.F.Axundovun təsiri altında Cənubi azərbaycanlı Mirzə Ağa tərəfindən dörd komediya yazılmış və Cənubi Azərbaycanda, eləcə də İran ədəbiyyatında dram janrı öz təşəkkülünü tapmışdır. Mirzə Ağa Təbrizdə anadan olmuş, mükəmməl Şərq təhsili almış, həmçinin fransız dilini öyrənmiş, müəyyən dərəcədə mütərəqqi Qərbi Avropa ictimai-siyasi və ədəbi fikri ilə tanış olmuşdu. Keçən əsrin 60-cı illərinin sonunda o, bir-birinin ardınca fars dilində "Əşrəf xanın sərgüzəşti", "Zaman xanın bürücirdə hakimiyyəti", "Ağa Haşım Xalxalinin eşqbazlığı" və "Şahqulu Mirzənin Kirmanşahda sərgüzəşti" komediyalarını yazmışdır. M.F.Axundov öz şagirdi Mirzə Ağanın komediyalannı oxuyaraq, onlara dair xüsusi məqalə yazmışdı. О öz məqaləsində müəllifi bu sahədəki nailiyyətləri münasibətilə yüksək təqdir etmiş, həmçinin ayrı-ayrı komediyalarda müşahidə etdiyi nöqsanları açıb göstərmişdi. XIX yüzilliyin ikinci yarısında Azərbaycan bədii nəsrinin inkişafı sahəsində də ilk böyük xidmət M.F.Axundova məxsusdur. Öz komediyalarının ardınca o, 1857-ci ildə "Aldanmış kəvakib" povestini yazmış, ədəbiyyatımızda bədii nəsrə tam hüquq qazandırmış ve onun gələcək inkişafına qüvvətli təsir göstərmişdir. Povestdə İran feodal-istibdad üsuli-idarəsinin nöqsanları Şah Abbas və onun vəzirləri surətlərində ümumiləşdirilmişdir. Ədib İranın ali dövlət başçılarını kəskin satirik bir planda təsvir etmiş, onlan dövlət və hakimiyyət işlərinə heç bir ləyaqəti olmayan, ölkənin tərəqqisinə və xalqın ağır güzəranına laqeyd münasibət bəsləyən nadan, müstəbid, ədalətsiz, acgöz və ikiüzlü adamlar kimi satira atəşinə tutmuşdur M.F.Axundovdan sonra yeni tipli nəsr sahəsində qələmini sınayan Azərbaycan yazıçılarından biri də N.Vəzirov olmuşdur. 1875-ci ildə o, Moskvada ali təhsil alarkən "Ağıçı" adlı kiçik bir satirik hekayə yazmışdır. Real həyat müşahidələri əsasında qələmə alınmış bu əsərdə gənc ədib qoca qarı Bədircahan surətində Azərbaycan cəmiyyətinin tüfeyli bir zümrəsini təşkil edən ağıçıları ifşa etmişdi. XIX yüzilliyin 90-cı illərində ədəbi və publisist fəaliyyətə başlayan Eynəli
ardınca "Çayı keç, sonra lovğalan" (1891), "Kürd qızı" (1892), "Həsən xan" (1883) və "Kiçik sərgüzəştlər" (1893) adlı hekayələr dərc etdirmiş və Azərbaycan bədii nəsrinin inkişafında müəyyən mənada müsbət rol oynamışdır. Azərbaycan ədəbiyyatı və ictimai fikrinin görkəmli nümayəndəsi
əhvalatları" (1894) adlı povestində Azərbaycan kənd həyatına mənsub olan xüsusiyyətləri açıb göstərir, həyat həqiqətlərinin düzgün və dərin təsviri, feodal üsuli- idarəsinin kəskin və amansız tənqidi, bədii ümumiləşdirmənin dərinliyi, kompozisiyanın mükəmməlliyi, səlis təbii canlı üslub və dil C.Məmmədquluzadənin bu əsərinin əsas məziyyətlərini təşkil edir. "Danabaş kəndinin əhvalatları" Azərbaycan tənqidi realist ədəbiyyatının misilsiz nümunələrindən biri hesab olunur. Keçən əsrin sonlarında əvvəllər bir dramaturq kimi fəaliyyət göstərən N.Nərimanov 1896-cı ildə "Bahadur və Sona" (1896) adlı qiymətli nəsr əsəri yaratmışdı. Bu roman Azərbaycan bədii nəsri tarixində əlamətdar bir hadisə olub, onu yeni ideya-bədii keyfiyyətlərlə zənginləşdirmişdi.
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|