Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
əhatə edən mühit, ailə və sosial münasibətlər haqqında tam yeni konsepsiya irəli sürməsi ilə üzvi surətdə bağlı olmuşdu. Bu konsepsiyanın mahiyyətinin, insan şüurunun, xarakterinin, psixologiyasının, mənəvi aləminin formalaşmasında mühit, ailə VƏ ictimai
münasibətlər əsas həlledici rol oynayır, insan bilavasitə mühitin məhsuludur fikri üstünlük təşkil edirdi. Azərbaycan ədəbiyyatında maarifçilik ideologiyası əsasında yeni ədəbi- estetik prinsiplər ilk növbədə komediya janrında öz həllini tapmışdır. Bu dövrdə Azərbaycan dramaturgiyasının əsasları qoyulmuş və o, əlamətdar bir inkişaf yolu keçərək ədəbi prosesdə əsas, həlledici bir mövqe tutmuşdur. Azərbaycan ədəbiyyatında, ümumiyyətlə müsəlman, türk dünyasında dramaturgiyanın banisi M.F.Axundovdur. Hələ gənc yaşlarında bir şair kimi bədii yaradıcılığa başlayan Mirzə Fətəli keçən əsrin 50-ci illərində bir-birinin ardınca "Hekayəti-Molla İbrahimxəlil kimyagər" (1850), "Hekayəti-Müsyö Jordan həkimi nəbatat və dərviş Məstəli şah caduküni məşhur" (1850), "Hekayəti-xırs quldurbasan" (1851), "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" (1851), "Sərgüzəşti- mərdi-xəsis" ("Hacı Qara") (1852) və "Mürafiə vəkillərinin hekayəti" (1855) adlı komediyaları ilə Azərbaycan ədəbiyyatında dramaturgiyanın bünövrəsini qoymuş və yalnız Azərbaycanda deyil, ümumən Yaxın Şərq ölkələrində ilk dramaturq kimi böyük şöhrət qazanmışdır. M.F.Axundovun altı ölməz komediyası ilə milli ədəbiyyatımızda realizmin əsasları qoyulmuşdur. Qərbi Avropa və rus dramaturqları kimi, M.F.Axundov da maarifçilik ideyalarının yayılması üçün dramı münasib və dəyərli ideoloji mübarizə vasitəsi saymış və bir maarifçi kimi, qızğın ədəbi-ictimai fəaliyyətə başlayarkən, ilk növbədə komediya janrına müraciət etmiş, ədəbi-tənqidi məqalələrində də dram əsərlərinin təbliğinə xüsusi diqqət yetirmişdir. M.F.Axundov komediyaların bədii materiallarını, mövzusunu real həyatdan almışdı. O, komediyalarında XIX əsrin 30-50-ci illər-arası Azərbaycan həyatının dərin, hərtərəfli və həqiqi təsvirini vermiş, öz dövrünün aktual məsələlərinə toxunmuşdu. Mirzə Fətəli əsərlərində feodal cəmiyyətinin əsas nöqsanları və ziddiyyətləri açıq göstərilmiş, nadanlıq, gerilik, dini, fanatizm, zülm, özbaşınalıq, qanunsuzluq və rüşvətxorluq əleyhinə çıxaraq, maarifı, elmi, iqtisadi- mədəni tərəqqi ideyalarını qızğın təbliğ etmişdir. M.F.Axundov komediyalarında Azərbaycan cəmiyyətinin əsas təbəqə və zümrələrinin məişətini, həyat tərzini, istək və arzularını, dərd və ələmlərini, psixoloji, sosial xüsusiyyətlərini, ictimai əlaqələrini, cəmiyyətdə tutduğu mövqeyini dərin və hərtərəfli təsvir etmiş, həmin təbəqələrin nümayəndələrinin dolğun realist surətlərini yaratmışdır. Böyük yazıçının yaratdığı surətlər aləmində mənfi "qəhrəman"ları xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu surətlərdə dramaturq hakim imtiyazlı təbəqələrin səciyyəvi sifətlərini ümumiləşdirmiş və onların dolğun satirik surətlərini yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Məsələn, "Hekayəti-Molla İbrahimxəlil
kimyagər" komediyasında, Molla İbrahimxəlil, "Müsyö Jordan və Dərviş Məstəli şah" komediyasında Məstəli şah surətində o, tüfeyli həyat surən, xalqın şüurunun oyanmasına, mədəni inkişafına ciddi əngəl törədən ictimai zümrələri kəskin tənqid atəşinə tutmuşdur. Bu surətlər vasitəsilə Axundov həm də sxolastik elmlərin puçluğunu açıb göstərir, bütövlükdə dini-feodal təfəkkür tərzi əleyhinə çıxırdı. "Vəziri-xani-Lənkəran" komediyasında xan və vəzir surətlərində feodal hakimlərinin səciyyəvi sifətləri ümumiləşdirilmişdir. Əsərdə onlar nadan, səfeh, zalım, ədalətsiz hakimlər kimi təqdim I və ifşa olunmuşdur. "Hacı Qara" komediyasının mənfi qəhrəmanı olan Heydər bəy surətində M.F.Axundov XIX yüzilliyin ortalarında iflasa uğramış Azərbaycan mülkədarlarının tipik surətini yaratmışdır. Hacı Qara surətində isə bu dövr Azərbaycan tacirlərinin özünəxas mənəvi sifətləri ümumiləşdirilmiş, Hacı Qara xəsislik tamahkarlıq, acgözlük timsalı kimi qələmə alınmışdır. "Mürafiə vəkilləri" komediyasında isə vəkil Ağa Mərdan surəti timsalında məhkəmə məmurlarının satirik bədii surəti yaradılmışdır. M.F.Axundov komediyalarında özünün mütərəqqi görüşlərini ifadə etmiş bir maarifçi kimi, müasirlərini, xüsusilə gəncləri dünyəvi elmlərin mütərəqqi Avropa mədəniyyətinin nailiyyətlərinə yiyələnməyə çağırmış, insan zəkasına yüksək qiymət vermiş, şəxsiyyət azadlığı uğranda fəal mübarizə aparmışdır. Bütün maarifçilər kimi, onun da yaradıcılığında zəhmət mövzusu, ictimai-faydalı əməyin təbliği mühüm yer tutur. M.F.Axundov mütərəqqi görüş və fikirlərini dram əsərlərində yaratdığı müsbət obrazlarda əks etdirmişdir. Onun ilk komediyasının müsbət qəhrəmanı şair Hacı Nuru milli ədəbi ədəbiyyatımızda maarifçi görüşləri təbliğ edən ilk ziyalı surətidir. Axundov şairin dili ilə "hər kəsin öz sənəti özünə iksirdir və xoş güzarına baisdir", - deməklə ictimai-faydalı əməyi təqdir edirdi. "Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah" komediyasında nəbatat alimi Müsyö Jordan surəti elm, maarif, tərəqqi simvolu kimi təqdim olunur. Həmin komediyanın gənc qəhrəmanı Şahbaz bəy surəti vasitəsi ilə Axundov Azərbaycan gəncliyini elmə, maarifə, Avropa mədəniyyətinin mütərəqqi ideyalarına yiyələnməyə çağırırdı. Onun "Vəziri-xani- Lənkəran" komediyasında gənc kəndli Bayram surətində Azərbaycan xalqının bir sıra müsbət keyfiyyətləri ümumiləşdirilmişdir və s. M.F.Axundov komediyalannda öz ağıl və düşüncə tərzi, xarakteri, ictimai mənsubiyyəti baxımından bir-birindən kəskin surətdə fərqlənən bütöv bir silsilə orijinal qadın surətləri – Şəhrəbanu xanım, Şərəfnisə xanım, Ziba xanım, Şölə xanım, Nisə xanım, Pərzad, Zalxa, Tükəz və Səkinə xanım surətlərini yaratmışdır. Onların arasında həm avam, müti, aciz, həm öz şəxsi səadəti, gələcək taleyi uğrunda fəal mübarizə aparan ağıllı, tədbirli, gözüaçıq, həm də hiyləgər, ikiüzlü qadın surətləri vardır. XIX yüzilliyin son rübündə Azərbaycan dramaturgiyasında xüsusi bir canlanma baş verir, əsaslı, bir dönüş yaranır, böyük müvəffəqiyyətlər əldə edilir. Bu illərdə N.Vəzirov qızğın dramaturji fəaliyyət göstərmiş,
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|