Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
XIX yüzilliyin son onilliyində bir tərəfdən, İran xalqları, о cümlədən Azərbaycan xalqı arasında maarifçilik ideologiyasının, digər tərəfdən, M.F.Axundov və Qərbi Avropa, rusmaarifçi-demokratik, ictimai-siyasi, ədəbi və estetik fikrinin təsiri altında Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında bədii nəsr sahəsində əsaslı bir dönüş baş verir, yeni tipli bədii nəsrin, roman janrının ilk nümunələri meydana çıxır. Bu dövrdə yüksək istedada, kəskin tənqidi ağıla, dərin müşahidə qabiliyyətinə malik olan, həm M.F.Axundovun, bəm də Qərbi Avropa və rus maarifçi-demokratik, ictimai-siyasi və ədəbi ideyalarının ənənələrinə yiyələnən Cənubi Azərbaycan yazıçıları - Əbdürrəhim Talıbov "Kitab yüklü eşşək" və "Talibinin gəmisi" ("Səfineyi-talibi", I və II cildlər) və Zeynalabdin Marağayi" İbrahim bəyin səyahətnaməsi" adlı məşhur romanlarını yazmaqla, Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında yeni tipli bədii nəsrin əsaslarını qoymuşlar. Ə.Talıbov və Z.Marağayi öz əsərlərini fars dilində yazdıqları və başlıcası isə, onlarda ümumən XIX yüzilliyin son rübündə İran ictimai gerçəkliyini, İran dövlətinin ictimai-siyasi və mədəni vəziyyətini, bu dövlətin tərkibində yaşayan bütün xalqların həyatının geniş realist təsvirini verdikləri üçün eyni zamanda yeni fars ədəbiyyatının, yeni fars nəsrinin baniləri, görkəmli nümayəndələri hesab olunurlar. Ə. Tahbovun "Səfineyi-talibi" əsərində müəllifin müsbət idealı xəyali səciyyə daşısa da, roman Cənubi Azərbaycan və İran ədəbiyyatında həm ictimai- tərbiyəvi, həm də bədii qiyməti baxımından çox təqdirəlayiq orijinal bir nəsr əsəridir. Roman Cənubi Azərbaycanda və İranda mütərəqqi ədəbi, ictimai-siyasi, etik və peaqoji fikrin inkişafına qüvvətli təsir göstərmişdir. Zeynalabdin Marağayinin 1897-ci ildə Qahirədə nəşr olunmuş "İbrahim bəyin səyahətnaməsi" əsəri isə Qərbi Avropa və maarifçi bədii ədəbiyyatında geniş yayılmış siyasi-publisist, bədii səyahət romanı janrında yazılmışdır. Z.Marağayi M.F.Axundov yaradıcılığında, xüsusən onun "Aldanmış kəvakib" və "Kəmalüddövlə məktubları" fəlsəfi əsərlərinə mükəmməl bələd olmuş və öz romanını bilavasitə onun qüvvətli təsiri altında yazmışdır. Poeziyada XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan ədəbiyyatı: da klassik şeir ənənələri davam və inkişaf etdirilmiş, yeni naili; yətlər əldə edilmişdi. Bu dövrdə Azərbaycanın Bakı, Şamaxı, Şuşa, Qazax, Şəki, Naxçıvan, Ordubad, Lənkəran və başqa şəhərlərin də klassik şeir üslubunda yazan şairlər fəaliyyət göstərmişdir. В şairlərin əksər hissəsi müxtəlif şəhərlərdə təşkil olunmuş ―Məclisi- üns‖, ―Məclisi-fəramüşan‖, ―Beytüs-Səfa‖, ―Məcmə üş-şüəra‖, ―Əncüməni-şüəra‖ və ―Fövcül-füsəhə‖ adlı ədəbi məclislər ətrafında toplanmışdılar. Bu məclislərdən əlavə Şəki, Qazax, Ağdaş, Dərbənd kiçik ədəbi dərnəklər də fəaliyyət göstərmişdi. "Məclisi-üns" 1864-cü ildə Şuşada şair Mirzə Rəhim Fəna tərəfindən (1841-1929) təşkil edilmişdi. 1872-ci ildə görkəmli şair Xurşudbanu Natəvan (1832-1897) məclisə qoşulduqdan sonra on üzvlərinin sayı daha da artmış, fəaliyyəti geniş və müntəzəm şəkil almış və bütün ölkədə şöhrət tapmışdı. "Məclisi-üns"ün Natəvan, Mirzə Rəhim Fəna, Mirzə Ələsgər Növrəs (1846-1918),
Mirzə Həsən Yüzbaşov (1824-1904), Mömobey Məmai (1834-1898) və başqa üzvləri var idi. Qarabağda XIX əsrin 70-ci illərində istedadlı şair və rəssam Mirzə Möhsün Nəvvabın (1831-1918) təşəbbüsü ilə "Məclisi-fəramuşan" adlı ikinci bir ədəbi məclis fəaliyyətə başlamışdı. Məclisə Qarabağ şairlərindən Abdulla bəy Asi (1839-1874), Mirzə Ələsgər Növrəs, Həsənəli xan Qaradağlı (1847-1929), Fatma xanım Kəminə (1840-1898), Məşədi Əyyub Baki (1866-1909) və başqa şairlər daxil idilər. Görkəmli şair Seyid Əzim Şirvaninin təşəbbüsü ilə Şamaxıda şair Məhəmməd Səfanın (1851 -1876) evində təşkil olunmuş "Beytüs-Səfa" məclisində adlarını çəkdiyimiz şairlərdən əlavə, Ələkbər Qafil (1818-1892), Molla ağa Bixud (1830-1892), Ağababa Zühuri (1848-1892), Mirzə Nəsrullah Didə (1797-1870), Naseh kimi şairlər onun üzvü olmuşlar. Əsrin 80-ci illərində Bakıda şair Məmməd ağa Cürminin başçılığı ilə yaradılmış "Məcmə üş-şüəra" ədəbi məclisində Mirzə Ağadadaş Sürəyya (1850- 1900), Mirzəağa, Dilxun, İbrahim Zülali, Əbdülxaliq Yusif (1853-1924), Ağakərim Salik (1949-1914), Əbdülhəsən Vaqif (1845-1914), Ağadadaş Müniri (1862-1938), Mirzə Əbdülxaliq Cənnəti (1855-1918) və başqa şairlər iştirak etmişdilər. "Əncüməni-şüəra" 1838-ci ildə Ordubadda Şixəli Naib tərəfindən yaradılmış, 60-70-ci illərdə ona şair Hacı ağa Fəğir rəhbərlik etmişdir. "Əncüməni- şüəra" xüsusən əsrin 80-90-cı illərində qızğın fəaliyyət göstərmişdi. Bu illərdə məclisin fəaliyyətinin qüvvətlənməsində görkəmli şair və maarifçi xadim Məhəmməd Tağı Sidqi (1854-1904) mühüm rol oynamışdır. Məclisin üzvləri Hacı ağa Fəqir (1836-1885), Cani Ordubadi, Hacı Mirzə Ağarəhim Ordubadi (Vənəndi) və başqa şairlərdən ibarət idi. Lənkəranda Mirzə İsmayıl Qasirin (1805-1897) rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərən "Fövcül-füsəha" ədəbi məclisinin Mirzə İsa Xəyali (1850-1899), Molla Fəttah Səhban (1813-1898), Ağa baba Bixud (1815-1898), Usta Məhəmməd Həsən Nəccar (1819-1912), Hacı Məhəmməd oğlu kimi üzvləri olmuşdur. Bu məclis iştirakçılarından əlavə,Şəkidə İsmayıl bəy Nakam, Musa ağa Şuxi Molla İbrahimxəlil Dudəvi, Hacı Məhəmməd Rafi, Qazaxda Abbas ağa Nazir, Kazım ağa Salik, Əbdürrəhman və digər yerlərdə isə onlarca şair yaşayıb- yaratmışdır. Ədəbi məclislərdə Firdovsi, Xaqani, Nizami, Sədi, Hafiz, Rumi, Füzuli və başqa Şərq ədəbiyyatı klassiklərinin əsərləri öyrənilir, hikmət, nücum, tarix, musiqi haqqında söhbətlər aparılır, ədəbi-bədii və elmi müzakirələr keçirilirdi. Bəzi məclislər dövrün aktual problemləri ilə də maraqlanmış, "Əkinçi", "Ziya", "Kəşkül" qəzetlərini əldə edərək, dövrün mütərəqqi ideyaları ilə tanış olmuşdular. Məclis üzvləri arasında rus dilini bilən, az-çox rus və Qərbi Avropa mədəniyyətinin nailiyyətlərinə, maarifçilik ideyalarına bələd olan şairlər də var idi. Bu şairlər yeni üslubda məktəb Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|