Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu

paytaxtı Ərzurumu ələ keçirməyi, daha sonra Trapezund üzərinə hücum etməyi və 

Osmanlı  imperiyasının  paytaxtı  İstanbul  üçün  təhlükə  yaratmağı  öz  qarşısına 

başlıca vəzifə kimi qoymuşdu. 

Rusiya-Türkiyə müharibəsində Qafqaz hərbi əməliyyatlarırus qoşunlarının 

Qarsistiqamətində  hücumu  ilə  başlandı.1828-ci  il  iyunun  19-da  rus  qoşunu  Qars 

qalasına  yaxınlaşdı.  Elə  həmin  gün  ilk  döyüş  baş  verdi.  1828-ci  il  iyunun  19-da 

Peterburqa  göndərilən  raportda  deyilirdi:  ―Düşmən  süvarilərinin  şücaətinə 

baxmayaraq, bizim qeyri-nizami süvarilər döyüşün bu növündə onlardan heç nə ilə 

geri  qalmırdı‖  [47].  İyunun  22-də  rus  qoşunları  Qars  qalasını  hücumlaələ 

keçirdilər. 

Rus  komandanlığı  Cənubi  Qafqazda  könüllü  piayda  və  süvari  alayları 

təşkil etdi. Bu barədə olan əmrdə yazılırdı: ―... Hər birinin tərkibində 600 atlı olan 

4  süvari  –  müsəlman  alayı  toplamaq,  Naxçıvanda  isə  bundan  əlavə  vilayətdə 

yaşayan  ən  döyüşkən  tatar  (azərbaycanlı  –  Red.)  tayfalarından  biri  olan  Kəngərli 

süvarisi təşkil etmək‖ [48]. 

Qarsı tutduqdan sonra ruslar Ahalsıx üzərinə hərəkət etdilər. Avqustun 9-

da  rus  qoşunları  Ahalsıxı  ələ  keçirdilər.  Hələ  bundan  əvvəl  rus  qoşunları 

Ahalkələkini  və  Xertsisi  tutmuşdu.  Avqustun  sonlarına  qədər  rus  qoşunu  Bəyazid 

qalası,  Torpaqqala  və  Diadil  sədləri  ilə  birlikdə  bütün  Bəyazid  paşalığını  ələ 

keçirdi.  1828-ci  il hərbi kompaniyasının  sonuna  yaxın rus qoşunu Ərzurumun 90 

kilometrliyində  yerləşirdi.  Qara  dəniz  sahillərində  türklər  Anapa  və  Potidən 

sıxışdırılıb çıxarıldı. 

Yazda  1829-cu  ilin  hərbi  əməliyyatlarına  hazırlıq  başlandı.  Bu  vaxt  rus 

hakim  dairələri  gələcək  döyüşlərdə  iştirak  etməli  olan  öz  alayları  üçün 

Azərbaycandan yeni qüvvə topladılar. 

Yaz  hərbi  əməliyyatlarına  Türkiyə  də  hazırlaşırdılar.  O,  ingilis  və 

fransızların  köməyi  ilə  öz  ordusunu  nizama  salmaqla  kifayətlənməyib,  keşmiş 

Azərbaycan və  Dağıstan xanlıqlarının  yuxarı dairələri ilə  əlaqəyə  girmək qərarına 

gəldi və bu məqsədlə öz emissarlarını göndərdi. Onlar özlərinin şəxsi mənafeləri və 

keçmiş  hakimiyyətlıərinin  bərpa  edilməsi  naminə  türklərə  xidmət  etməyə  hazır 

olan  bəzi  keçmiş  xanlarla  da  gizli  əlaqəyə  girdilər.  1829-cu  il  hərbi 

əməliyyatlarında  Paskeviçin  ordusunun  başlıca  vəzifəsi  Anadolunun  içərilərinə 

doğru hərəkət etmək və Ərzurumu tutmaq idi. Hərbi əməliyyatlar 1829-cu il mayın 

1-də  Ahalsıx  altında  Sursqab  adlı  möhkəmləndirilmiş  kəndin  yaxınlığında  qanlı 

döyüşlərlə başladı.Bu döyüşdə5 minlik türk dəstəsi məğlub edildi. Bir aydan sonra 

Diqur rayonunda Posxovçay üzərində, 1829-cu il iyununda isə Soğanlıq rayonunda 

döyüş baş verdi [49]. 

1829-cu  il  hərbi  əməliyyatların  gedişində  rus  qoşunu  Ərzurumu  ələ 

keçirdi  və  Trapezund  üzərinə  hücuma  hazırlaşmağa  başladı.  Balkan  hərbi 

əməliyyat  meydanında  isə  rus  qoşunu  Balkan  dağlarından  keçərək  Ədirnəni  ələ 

keçirdi və İstanbula yaxınlaşdı. Sultan sülh xahiş etməyə məcbur oldu. 1829-cu il 

---

sentyabrın  2-də  (14-də)  Ədirnədə  bağlanan  sülh  müqaviləsinə  görə,  Türkiyə 

şimalda  Anpadan  başlayaraq,  cənubda  Müqəddəs  Nikolay  limanına  qədər  Qara 

dənizin  bütün  Şərq  sahillərini  və  Ahalsıx  paşalığının  ərazisinin  bir  hissəsini 

Rusiyaya  güzəştə  getdi.  Bosfor və  Dardanel  boğazları ru və  Qərbi Avropa  ticarət 

gəmiləri  üçün  açıq  saxlanılırdı.  Moldoviya  və  Valaxiya  rus  qoşunu  tərəfindən 

müvəqqəti olaraq işğal edildi və s. [50]. 

Ədirnə  sülhü  Çimali  Azərbaycanın,  bütün  Cənubi  Qafqazın  Rusiya 

tərəfindən  zəbt  olunmasını  təsbit  etdi,  Rusiyanın  Orta  Şərqdə  və  Balkanlarda 

mövqelərini  möhkəmləndirdi,  Qara  dənizdə  ticarətin  genişlənməsi  üçün  şərait 

yarandı. 

Azərbaycanın  şimal  torpaqlarının  Rusiya  tərəfindən  zəbt  edilməsi  ilə 

Azərbaycan  xalqı  öz  dövlət  müstəqilliyinə  nail  ola  bilmədi.  Azərbaycan  xalqını 

müharibə nəticəsində zorla iki hissəyə bölmək kimi tarixi ədalətsizlik baş verdi. Bu 

tarixi  ədalətsizlik  nəticəsində  vahid  xalq  bölündü  və  onların  hər  biri  bir-birindən 

fərqli sosial-iqtisadi, siyasi və  mədəni inkişaf  yoluna düşməyə  məcbur oldu. İşğal 

nəticəsində Azərbaycan çar Rusiyası zadəganlarının və sənaye sahiblərinin xammal 

bazasına,  tacirlərinin  isə  satış  bazarına  çevrildi.  Azərbaycan  iqtisadiyyatı 

müstəmləkə  iqtisadiyyatı  xarakteri  aldı.  Bu  isə  o  demək  idi  ki,  yalnız  Rusiya 

sənayesi  üçün  xammal  istehsal  etməli,  sənayesi  də  buna  xidmət  etməli  idi. 

Nəhayət,  ən  başlıcası  budur  ki,  Şimali  Azərbaycan  Rusiyanın  ucqar 

müstəmləkəsinə çevrildi. 

Azərbaycanın çar Rusiyası tərəfindən zəbt edilməsi ilə Şimali Azərbaycan 

Rusiyasının tərkibində kapitalizmin inkişaf yoluna düşdü. Əlbəttə, Bakı kimi neft 

sərvəti  mərkəzinin  olması  Azərbaycanda  kapitalist  münasibətlərinin  XIX 

yüzillikdə  inkişaf  etməsinin  əsas  amilləörindən  biri  idi.  Rusiyanın  tərkibində 

Azərbaycan xalqının dünya mədəniyyəti ilə qovuşması prosesi də sürətləndi. 

Azərbaycanın  çar  Rusiyası  tərəfindən  istilasının  nə  kimi  acı  nəticələrə 

gətirməsi  Gəncədən  millət  vəkili  İsmayıl  xan  Ziyadxanovun  I  Dövlət  dumasında 

1906-cı  ilin  iyununda  söylədiyi  nitqində  öz  kəskin  ifadəsini  tapmışdır: 

―Zaqafqaziya torpaqları yüz il bundan əvvəl ruslar tərəfindən işğal edilmişdir. Bu 

yüz  il  içində  biz  müsəlmanlar,  həmişə  əsir  müamiləsi  görmüş  və  bu  sifətlə  hər 

təqibata  məruz  qalaraq,  hər  cür  haqq  və  hüquqdan  faydalanmaz  kölə  vəziyyətinə 

endirilmişik.  Sözün  həqiqi  mənasında  yüz  il  içində  biz  gözləri  hər  şeyi  görən 

şiddətli  və  əleyhimizə  mənfi  düzəltmələri  altında  yaşadılmışıq.  Siyasi,  sosial  və 

iqtisadi  sahənin  hansı  sahəsi  ələ  alınarsa  alınsın,  hər  birində  bizim  haqqımızda 

haqsızlığın  hökm  sürdüyünü  görmüş  olacaqsınız.  Ölkəmiz  istila  edilər-edilməz, 

dərhal  milli  varlığımıza  təcavüzə  qalxışıldı.  Dinimizə  və  müqəddəslərimizə 

müdaxilə edildi‖. 

Ölkə  Rusiya  tərəfindən  işğal  ediləndən  sonra  elə  ilk  illərdə  Azərbaycan 

xanlıqlarında  mövcud  olan  müxtəlif  pul  sistemləri  vahid  rus  pul  sistemi  ilə  əvəz 

edildi. Bu tədbir ölkənin ayrı-ayrı rayonlar arasında ticarətin XIX yüzilliyin birinci 

---