Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
Gəncə, Nuxa kimi iri şəhərlərdə 40-a qədər, Quba, Lənkəran, Naxçıvan və Ordubadda isə 20-yə qədər sənətkar peşəsi var idi. Şəhərlərin müəyyən sahə üzrə ixtisaslaşması getdikcə güclənirdi. Məsələn, Gəncə şəhəri ipək və pambıq parçaların boyanması ilə, Şamaxı şəhəri ipək parça və baş örtükləri istehsalı ilə, Şəki şəhəri gözəl xalçaların hazırlanması ilə, Nuxa şəhəri ipək, mahud məxmər parçalar üzərindəki tikmələrlə məşhur idi. Azərbaycan ustalarının zərif məhsulları yalnız Cənubi Qafqaz şəhərlərində satılmır, həm də Rusiyanın müxtəlif yerlərinə aparılırdı. Lakin şəhər sənətkarlıq istehsalının fərqləndirici xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, istehsalçı, başlıca olaraq, sifariş üçün işləyir yalnız yerdə qalan məhsullar satışa gedirdi. Sənətkarların sayı sürətlə artırdı. Yüzilliyin 30-cu illərinin əvvəllərində Azərbaycan şəhərlərinin hər birində orta hesabla 200-300 sənətkar var idi və yalnız Şamaxıda onların sayı 668 idi. İyirmi ildən sonra Gəncə şəhərində artıq 1193, Şuşa şəhərində 1863, Şamaxı şəhərində 2192 və Nuxa şəhərində isə 3 mindən çox sənətkar yaşayırdı. Bütövlükdə isə, 1830-cu ildən 1850-ci ilədək şəhərlərdə sənətkarların sayı 2,5-3 mindən 12 minə qədər artmışdı [77]. Manufakturalar və haqqında bu fəslin 3-cü paraqrafında danışılan yaranmaqda olan fabrik istehsalı başlıca olaraq şəhərlərdə inkişaf edirdi. Çar xəzinəsi şəhərlilərdən çoxlu vergi və mükəlləfiyyət toplayırdı. Sənətkarlardan toplanan vergilər ildə 1,2 manatdan 20 manata qədəri təşkil edirdi. Tacirlərdən toplanan xüsusi vergilərdən biri mizan pulu (şəhər tərəzilərindən) idi. 1842-ci ildə mizan vergisi Şamaxıda 3,5 min man., Nuxada 18 min man., Şuşada 1,4 min man. təşkil etmişdi. Xırda tacirlər və sənətkarlar həmçinin dükan və emalatxanaların icarəsinə görə pul ödəyirdilər. 1849-cu ildən şəhərlərdə mənzil mükəlləfiyyəti əhalinin tərpənməz əmlakının 8 %-nin dəyərini təşkil edən yüksək pul vergisi ilə əvəz olundu. Şəhərlərin müəyyən hissəsi kənd təsərrüfatı ilə məşğul olurdu. Maraqlıdır ki, şəhər binaları və digər tikililər üçün ayrılan torpaqlardan əlavə, şəhərlərə məxsus böyük örüş və əkin sahələri, meyvə və üzüm bağları var idi. Məsələn, Şamaxı sakinlərinin 2478 desyatin, Ordubad sakinlərinin 2641 desyatin, Quba sakinlərinin isə 2388 desyatin belə torpaqları var idi. Şəhər sakinləri yalnız əkin sahələri, bağ və bostanlara malik olmayıb həm də heyvan saxlayırdılar. Məsələn, Quba şəhərinin sakinləri hər il 2 min puda qədər taxıl, min puda qədər arpa yığırdılar. Onların, 300 baş iribuynuzlu mal-qarası və 3 minə qədər qoyunu var idi. 1849-cu ildə Nuxa şəhərinə məxsus torpaqlarda 990 çetvert taxıl və 500 çetvert arpa əkilmişdi. Şəhərlilərin üzüm və meyvə bağı 216-ya çatmışdı [78].
Şəhər həyatının inkişafı şəhər tikintisinin genişlənməsi üçün şərait yaradırdı. Şəhərlərdə daş binalar tikilir, Bakı, Şamaxı, Nuxa, Şuşa, Gəncədə isə ikimərtəbəli binalar var idi. 50-ci illərdə şəhərlərdə 18 mindən çox daş bina mövcud idi. Küçələrin, Şəhər həyatının meydanların, Şəhər həyatının inkişafı şəhər tikintisinin genişlənməsi üçün şərait yaradırdı. Şəhərlərdə daş binalar tikilir, Bakı, Şamaxı, Nuxa, Şuşa, Gəncədə isə ikiməttəbəli binalar var idi. 50-ci illərdə şəhərlərdə 18 mindən çox daş bina mövcud idi. Küçələrin, meydanların, körpülərin sayı artırdı.
§ 7. KOMENDANT ĠDARƏ SĠSTEMĠ VƏ ONUN BÖHRANI
Quzey Azərbaycanın Rusiya tərəfindən istila edilməsinin gedişində yeni inzibati sistemi yaradılmağa başladı. Rus qoşunlarına müqavimət göstərən xanlar hakimiyyətdən məhrum edilir, xanlıqlar isə başda komendant olmaqla dairə və əyalətlərə çevrilirdilər. Komendantlar Qafqazdakı rus ordusunun baş komandanı tərəfindən mayor və daha yüksək rütbəli rus zabitlərindəntəyin olunurdu. Məsələn, Gəncə xanlığı hərbi cəhətdən tabe edilən kimi, ləşv edildi; onun yerində başında rus zabiti dayanan hərbi dairə yaradıldı. Bakıda da elə belə olmuşdu. Bəzi hallarda komendant idarə sistemi tətbiq edilməzdən əvvəl qısa müddətə keçid sistemi yaradıldı. Quba xanlığı 1806-cı ildə işğal edildikdən sonra rus hərbi dairələrinin nəzarəti altında yerli bəylərdən – naiblərdən təşkil olunmuş müvəqqəti orqan tərəfindən idarə olunan əyalətə çevrildi. Yalnız 1810-cu ildə hakimiyyət komendanta verildi. Ölkənin yerdə qalan hissəsində - Qarabağ, Şəki, Şirvan və Lənkəran xanlıqlarında işğalın birinci mərhələsində əvvəlki sistemi və idarə aparatı saxlanılmışdı. Bu xanlıqlar Rusiyaya ikitərəfli (dövlətlərarası) müqavilə əsasında, silahlı qüvvə tətbiq edilmədən ilhaq edilmişdi. Məhz buna görə də onlar özlərinin siyasi statusları ilə fərqlənirdilər: adları çəkilən xanlıqlar Rusiya imperiyası sistemində asılı dövlət qurumları vəziyyətində idilər. Xanların daxili idarəçilikdə hüquqları əvvəlki həcmdə saxlanılsa da, onların səlahiyyət və hakimiyyətləri xeyli dəyişikliyə məruz qalmaqla məhdudlaşdırıldı. Belə ki, xanlıqlarınm ərazisində rus hərbi qüvvələri yerləşdirilir, hakim vassaların özləri isə çar generalları siyahısına daxil edilir və Qafqazdakı hərbi məsələlər üzrə baş komandanın tapşırıqlarını yerinə yetirirdilər. Bununla belə, 20-ci illərə yaxın çarizm öz vassalarının xidmətin dən imtina etməyi lazım bildivə bütün xanlıqlar ləğv edildi. Şəki xanlığında 1819- cu ildə, Şirvan xanlığında 1820-ci ildə, Qrabağ xanlığında 1822-ci ildə, Lənkəran xanlığında 1826-cı ildə köhnə idarəçilik ləğv edilərək, komendantlıqlarla əvəz edildi.
Şimali Azərbaycan ərazisində altı əyalət – Talış, Şirvan, Şəki, Qarabağ, Bakı və Quba əyalətləri, Yelizavetpol dairəsi, Car-Balakən vilayəti (1830-cu ildə yaradılmışdı) və iki distansiya: Qazax və Şəmşəddil distansiyaları yaradıldı. Naxçıvan və İrəvan - əzəli Azərbaycan torpaqlarını rus çarizmi ―Erməni vilayəti‖nin tərkibinə daxil etdi. Əyalətlər iki dairədə birləşdirildi. Şəki, Şirvan, Qarabağ və Talış əyalətləri Şuşada yerləşən hərbi dairəyə tabe olan, ―Müsəlman dairəsi‖ adlandırılan dairəyə daxil idilər. Faktiki olaraq əyalətdə bütün hakimiyyət komendantların əlində cəmlənmişdi. Onun ən mühüm vəzifələrindən biri dövlət əmlakına rəhbərlik etmək Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|