Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
Feodal-asılı dövlət kəndlilərinin az hissəsini rəncbərlər təşkil edirdi. Dövlət rəncbərləri başlıca olaraq üç qəzada – Talış, Şəki, Şirvanda cəmləşmişdilər. Talış qəzasında çəltik plantasiyalarında çalışan rəncbərlər əkər adlanırdılar. Dövlət əkərləri Talış əyalətindəki dövlət kəndlilərinin 6%-ni təşkil edirdi. 1842- ci ildə Şəki qəzasında ipəkçilik təsərrüfatında çalışan 647 dövlət rəncbəri ailəsi var idi. Onlar qəzadakı bütün dövlət kəndlilərinin 4%-ni təşkil edirdilər. 1844-cü ildə Şirvan əyalətindəki xəzinə ipəkçilik təsərrüfatında (511 tut bağında) 630 dövlət rəncbəri ailəsi işləyirdi. Bundan başqa, xəzinə çəltik plantasiyalarında da təxminən bu qədər rəncbər çalışırdı. Onlar qəzanın bütün kəndlilərinin təxminən 6%-ni təşkil edirdilər. Rəncbərlərin əksəriyyəti torpaqsız olsalar da, kiçik pay torpaqları olan rəncbərlər də var idi. Rəncbərlərin istismarı başlıca olaraq biyar formasında həyata keçirilirdi. Onlar rəiyyətlərə nisbətən daha amasız istismara məruz qalırdılar. Var- yoxdan çıxmış rəncbərlərin çoxu daxma və zirzəmilərə sığınırdılar. Çəltikçilik təsərrüfatları rəncbərlərinin vəzifəsinə həm səpin, həm də biçin və döyüm daxil idi. Çəltik plantasiyalarındakı ağır biyar işlərinin müqabilində rəncbərlər toplanmış məhsulun 1/3-ni və ya 2/1-ni alırdılar. Dövlət rəncbərlərinin əksər hissəsi taxılçılıqla məşğul olur, biyar işləri müqabilində məhsulun yarısını alırdılar. Dövlət rəncbərləri xəzinə tərəfindən qeyri-insani istismara məruz qalırdılar. Talış qəzasında bütün əkərlər ildə hər ailədən gümüş pulla 2 manat zemstvo vergisi ödəməli idilər; bu mükəlləfiyyət onların üzərinə 1840-cı ildə Zaqafqaziyada mülki idarəçiliyin yenidən qurulması ilə əlaqədar olaraq qoyulmuşdu. Zemstvo mülkiyyətindən əlavə, xəzinə hər həyətdən əlavə hər əkər həyətindən gümüş pulla daha 17 man. 40 qəp. qoparırdı. ―Təkcə vergi və mükəlləfiyyətlərin ödənilməsindəki bu ölçüsüz fərq əkərlər ifrat yoxsulluğa gətirib çıxarmışdı‖. Tut bağlarında və kənd təsərrüfatlarının digər sahələrində çalışan əkərlər də ağır vergi və mükəlləfiyyətlər yükü daşıyırdı. XIX yüzilliyin 40-cı illərində xüsusi sahibkar kəndliləri Xəzər vilayətində 585794 nəfərlik bütün kənd əhalisinin 121116 nəfərini və ya 20,6%-ni təşkil edirdi. Dövlət kəndliləri kimi, sahibkar kəndliləri də rəiyyət və rəncbərlərə bölünürdü. Sahibkar kəndlilərin pay torpağı orta hesabla 3-3,6 desyatinə bərabər idi [65]. Vilayətin ayrı-ayrı əyalətləri üzrə rəiyyətlərin torpaqla təmin olunmasının vəziyyəti orta aşağıdakı kimi idi: hər rəiyyət ailəsinə Bakı əyalətində 3,6 desyatin, Şirvan əyalətində 3,5 desyatin, Şəki əyalətində 2 desyatin və Quba əyalətində 1,25 desyatin torpaq sahəsi düşürdü [66]. Çarizmin ən yaxşı torpaqların köçürmə fondu adlanan fond üçün müsadirə olunmasına gətirib çıxaran müstəmləkəçi köçürmə siyasəti sahibkar kəndlilərin vəziyətinə ağır təsir göstərirdi. Sahibkar rəiyyətlərin aztorpaqlılıqdan, suvarma
suyunun çatışmazlığından əziyyət çəkir, çox vaxt ağır şərtlərlə çar xəzinəsi və ya yerli feodallardan torpaq icarəyə götürmək məcburriyətində qalırdılar. Rəiyyətlər həm öz feodalları, həm də xəzinə tərəfindən amansız istismara məruz qalırdılar. Feodal vergisi rəiyyətlərdən hər üç formada – işləyib ödəmə, natural və pul formalarında alınır, özü də natural forma üstün mövqe tuturdu. XIX yüzilliyin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda bəy rəiyyətlərinin vergi və mükəlləfiyyətlərinin sayı 35-ə çatırdı [67]. Bu çoxsaylı mükəlləfiyyətlərin içərisində rəiyyətlər üçün ən ağır və zəhmətlisi işləyib ödəmə mükəlləfiyyəti idi. Rəiyyətlər öz feodalları üçün biyara getməyə borclu idilər, onun bütün kənd təsərrüfatı işlərini yerinə yetirirdilər. Bundan əlavə, rəiyyətlər elliklə ildə 3 gün feodal üçün işləməli idilər. Azərbaycan qəzalarının əksəriyyətində bu mükəlləriyyət əvrəz, Şəki qəzasında isə məci adlanırdı. Rəiyyətlər biyar və əvrəzdən başqa, fərdi sutərdə digər biyar işlərini də yerinə yetirirdilər. Kəndlilər bəzən malikanələrin işlər müdiri – darğa üçün də işləyirdilər, onlar bəyin torpaqlarının əkir, məhsulu yığır, ot biçir, tikinti üçün ağac materialı daşıyır, bəyə kömür, habelə müxtəlif münasibətlərdə ona məcburi ―hədiyyələr‖ verirdilər. Sahibkar rəiyyətlərin mükəlləfiyyətləri nizama salınmamışdı və onalr nəinki ayrı- ayrı əyalətlərdə hətta, iki qonşu kəndində belə eyni deyildi. Çar müstəmləkəçiləri kənddə sinfi mübarizənin kəskinləşməsindən və kəndin müflisləşməsinin güclənməsindən (bu isə xəzinə gəlirlərinin azalması təhlükəsini yaradırdı) ehtiyat edərək, kəndli mükəlləfiyyətlərinin nizamlanması üçün bəzi cəhdlər göstərirdilər. Feodal istismarının ən yüksək həddini qanunvericilik yolu ilə müəyyənləşdirmək üçün ilk cəhd 1812-ci ildə Quba komendantı tərəfindən edilmiş, lakin bu cəhd, eləcə də 1824-cü ildə həmin Quba əyalətində digər komendant tərəfindən göstərilmiş ikinci cəhd tam müvəffəqiyyətsizliyə uğramışdı. 1819-cu ildə Qazax distansiyasında kəndli mükəlləfiyyətlərinin ağaların xeyrinə olaraq nizamlanması cəhdi də uğursuz oldu. Bu cəhdlərin uğursuzluğu qismən uzun müddət çarizmin yerli feodalların torpaq hüquqlarına münasibətdə qəti müəyyənləşmış mövqeyə malik olmaması ilə bağlı idi.
Sahibkar rəiyyətlərinin geniş yayılmış vergiləri malcəhət, salyana, darğalıq, at arpası və s. idi. Bütün bu mükəlləfiyyətlər natural xarakter daşıyırdı. Malcəhət kənd təsərrüfatı bitkisi məhsulundan torpaq sahibkarının xeyrinə ayrılan hissədən ibarət idi. O, adətən dənli bitkilər məhsulun 1 /
, pambıq və ipək məhsulunun isə 1 /
hissəsi həcmində toplanırdı. Darğalıq mükəlləfiyyəti də əsasən natural xarakter daşıyırdı. Darğalığın ancaq cüzi hissəsi pulla yığılırdı. Darğalığın həcmi dəyişkən olur, çox vaxt məhsulun 20%-nədək artırdı [68]. Sahibkar kəndliləri bəy atlarının yemlənməsi üçün feodallara ―at arpası‖ adlanan daha bir natural mükəlləfiyyət icra etməyə borclu idi. Rəiyyətlərin məhsulunun 20%-ə qədəri at arpasının ödənilməsinə gedirdi.
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|