Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
hökuməti bütün imperiyada olduğu kimi, feodalların silki hüquqlarının qayğısına qalaraq qeyd edirdi ki, hüquqi sövdələşmə əsasında Azərbaycan feodalları nümayəndəsinin əlində olan malikanə o şəxsin əlinə keçə bilər ki, ya Zaqafqaziya diyarı ali müsəlman silkinə mənsub olmalı, ya da imperiyanın ümumi qanunlarına görə məskun mülklərə sahiblik etmək üçün zəruri olan keyfiyyətlərə malik olmalıdır" [124]. Reskript torpaq sahibkarlarına öz torpaqlarından sərbəst surətdə istifadə etmək hüququ verərək torpağın əmtəəyə çevrilməsi üçün müəyyən şərait yaratsa da, feodal torpaq mülkiyyəti hələlik kapitalist torpaq mülkiyyətinə çevrilmədi. Çünki torpağın özəlləşdirilməsi hüququ onunla məhdudlaşırdı ki, torpaq ancaq hakim feodal sinfin əlinə keçə bilsin. Reskript torpaq üzərində feodallarm xüsusi mülkiyyət hüququnu möhkəmləndirərək və feodalların torpaq fondunun toxunulmazlığını təmin edərək tiyuldar bəylərin öz mülkiyyətçilik hüquqlarının tanınması uğrunda apardıqları uzun- müddətli mübarizəsinə bir növ yekun vururdu. Tiyul və mülk torpaqlarının feodal torpaq mülkiyyətinin eyni kateqoriyası şəklində qovuşması bu mülkiyyətin inkişafında Azərbaycan feodallarının torpaq hüquqlarının güclənməsi ilə əlaqədar olan yeni mərhələ idi. Bu güclənmə ilk növbədə tiyulların mülklərlə eyniləşdirilməsi faktının özündə ifadə olunurdu. Lakin ən başlıcası ondan ibarət idi ki, reskript keçmiş tiyuldarların torpaq üzərindəki mülkiyyətçilik hüquqlarınm miqyasını kəskin surətdə genişləndirdi. Əgər əvvəllər bu hüquq əslində asılı feodal kəndlilərindən renta almaq hüququ ilə məhdudlaşırdısa, indi keçmiş tiyuldarlar torpaq mülkiyyətçilərinə çevrilərək, bu torpaqlardan istədikləri kimi istifadə etmək hüququ aldılar. Kəndlilərin əsrlərdən bəri istifadə etdiyi torpaqlar tamamilə feodallarm sərəncamına keçdi. Reskriptin xüsusi maddəsi artıq Azorbaycanın Rusiya tərəfindən istilasından sonra çar hökumətindən tiyul hüququna əsasən torpaq sahələri almış feodalların mülkiyyətçilik hüququna həsr olunmuşdu. Canişinə təklif olunurdu ki, müvəqqəti və ömürlük istifadə üçün torpaq verilmiş bu şəxslərin xidmətlərini nəzərə alaraq, tor- pağın bu şəxslərdən kimlərin nəsli sahibliyində təsdiq edilməsi, kimlərin isə müvəqqəti istifadəsində saxlanılması barədə çara təqdimat versin. Artıq varislərə keçmiş torpaqlar isə əgər onların alınması barədə heç bir sərəncam verilməmişdirsə, - varislərin nəsli mülkiyyəti kimi təsdiq olunurdu. Reskriptin maddələrindən biri torpağa sahibkarlıq üstündə xəzinə ilə feodallar arasında baş verə biləcək mübahisələrdə dövlət mənafeyinin qorunmasına xidmət edirdi. Xəzinəyə mənsub olmuş xeyli torpaq mülkü heç də həmişə dəqiq mərzlənməməsi nəticəsində feodallar tərəfindən ələ keçirilirdi. Belə mübahisələrə ümumi əsaslar üzrə məhkəmə orqanlarında baxılmalıydı. Hökumətin fikrincə, reskript feodalların torpaq üzərindəki hüquqlarını qanuniləşdirərək və gücləndirərək Azərbaycanda feodal münasibətlərini möhkəmləndirməli idi, belə ki, feodal münasibətlərinin əsasını torpaq üzərində feodal mülkiyyəti təşkil edirdi.
Xüsusi sahibkar kəndliləri formal olaraq dövlət kəndliləri dərəcəsinə şamil edildilər və müxtəlif adların (rəiyyət, rəncbər, nökər və s.) yerinə ümumi ad - "mülkədar tabelisi" adını aldılar. Kəndlilər "torpaqdan... istifadə müqabilində haqq" kimi mülkədarların xeyrinə müxtəlif mükəlləfıyyətləri yerinə yetirməli idilər və torpaq mülkiyyətçiləri polis nəzarəti altına verilirdilər. Bununla bərabər, feodalların kəndlilərə sahib olmaq hüququ təsdiq olunmurdu. Reskriptdə "sahibkar kəndliləri" ifadəsi işlədilmirdi, feodalın xeyrinə mükəlləfiyyətlər isə torpaqdan istifadənin müqabilindəki haqq kimi təqdim edilirdi. Lakin bu mükəlləfıyyətlərin məcmusu mahiyyətcə torpaq rentasından başqa bir şey deyildi. Çar hökuməti feodalların torpaq üzərində mülkiyyət və kəndlilərin feodal istismarı hüquqlarını təsdiq edərək, sədaqətlə xidmət göstərməyi, hər şeydən əvvəl kəndli hərəkatına qarşı amansız mübarizə aparmağı tələb edirdi. Çar reskriptində deyilirdi: "Biz buna möhkəm əminik ki, Zaqafqaziya diyarının... ali müsəlman silki... onun üzərinə qoyulacaq vəzifələrin cani-dildən və ciddi-cəhdlə yerinə yetirilməsinə... həmişə hazır olacaqdır" [125]. Reskriptdə şərh olunan və torpaq sahibkarları ilə kəndlilərin qarşılıqlı münasibətlərini müəyyənləşdirən prinsiplər 1847-ci il 20 aprel və 28 dekabr tarixli "Kəndli əsasnamələri"ndə konkretləşdirildi. Bu əsasnamələrdən birincisi Şamaxı və Dərbənd quberniyalarınm bəy kəndlilərinə, yəni Şamaxı, Şuşa, Nuxa, Lənkəran, Bakı, Quba və Dərbənd qəzalannm xüsusi sahibkar kəndlilərinə, ikincisi isə Tiflis quberniyasının Yelizavetpol qəzasındakı Qazax və Şəmşəddil nahiyələri ağalarının torpaqlarında yaşayan kəndlilərə aid idi. 1847-ci il 20 aprel "Əsasnaməsi"ndə torpaq mülkiyyətçiləri ilə kəndlilərin qarşılıqlı münasibətlərini müəyyənləşdirən, sahibkar kəndlilərinin iqtisadi və hüquqi vəziyyətinə aid bir sıra müxtəlif məsələlərə toxunulurdu. "Əsasnamə" torpaq mülkiyyətçilərinin üzərinə 15 yaşından yuxarı kişi cinsindən olan hər bir kəndlini taxılçılıq, maldarlıq və bostançılıq üçün yararlı olan 5 desyatinlik pay torpağı ilə təmin etmək vəzifəsi qoyurdu. Kəndlini torpaqla təmin etmək vəzifəsini irəli sürən qanunverici, hər şeydən əvvəl xəzinənin və dövlət təhlükəsizliyinin mənafelərini müdafiə etməyi, sahibkarlar və dövlət üçün torpaq rentasiyasının toplanmasını təmin etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Sahibkar kəndliləri isə islahata qədər ki, dövrdə olduğu kimi 5 desyatindən az torpaq sahələrindən istifadə edirdilər. "Əsasnamə" bu tələbin sahibkarlar tərəfindən yerinə yetirilməsini təmin edəcək heç bir tədbir nəzərdə tutmurdu. Mükəlləfiyyətlərin həcmi pay torpağının sahəsindən asılı olaraq müəyyənləşdirilmədiyindən, kəndlinin pay torpağının artırılmasına və "Əsasnamə"də nəzərdə tutulmuş ölçülərə çatdırmağa sahibkarın heç bir marağı yox idi, belə ki, torpağı icarəyə vermək sahibkar üçün daha əlverişli idi. Bütün bunlar "Əsasnamə"nin bu maddəsini qabaqcadan uğursuzluğa məhkum edir, ona deklarativ xarakter verirdi. Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|