Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
1840-cı ildən onlar Cənubi Qafqaz məktəbləri Baş müfəttişinin, 1849-cu ildən isə Qafqaz təhsil dairəsinin sərəncamında olub ərazi əlaməti əsasında bilavasitə onun müdiriyyətindən birinə tabe idi. Öyrənilən dövrdə adları çəkilən bütün məktəblər Şamaxı-Dərbənd müdiriyyətinin tərkibinə daxil idi. Rus təhsil müəssisələrinin ləng artımı çar hökumətində kütləvi xalq təhsilinə marağını olmaması ilə bağlı idi. Yeni məktəblərə inamın zəif olması və müsəlman ruhaniləri, həmçinin proqramda və tədris vasitələrində olan nöqsanlar da müəyyən təsir göstərirdi. Dövlət təminatında olan rus məktəbləri çox məhdud büdcəyə malik idi (1835-ci ildə gümüş pulla 1780 manatdan, 1853-cü ildə 2920 manata qədər) [15]. Məktəblərin təşkili zamanı nəzərdə tutulan tədris binalarının yenidən qurulması ləng və keyfiyyətsiz həyata keçirilirdi. Məktəblərin əksəriyyəti yüksək haqla kirayə edilən və tədris işləri üçün tamamilə yararsız olan binalarda yerləşirdi. Hökumətin maarifə göstərdiyi "qayğını" aşağıdakı rəqəmlər yaxşı əks etdirir: 1804-cii ildən 1848-ci ilə qədər Cənubi Qafqazdakı maarif işlərinə gümüş pulla bir milyon manatdan az vəsait buraxıldığı halda, təkcə 1840-cı ildə diyarın qubemiya və qəza idarələrinin saxlanılmasına 1075 min manat buraxılmışdı [16]. Binaların darısqallığı və rahat olmaması şagirdlərin sayını artırmağa, vaxtlı- vaxtında 2 sinifli məktəbləri 3 sinifli məktəblərə çevirməyə, paralel siniflər yaratmağa imkan vermirdi. Bəzi hazırlıq siniflərində şagirdlərin sayı 100-170 nəfərə çatırdı [17]. Çar hökumətinin maarif sahəsindəki siyasətinin həyata keçirilməsi müəllimlərin üzərinə qoyulurdu. Rusiya üçün xarakterik olan savadlı və qabiliyyətli müəllimlərin çatışmazlığı Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda xüsusilə kəskin hiss edilirdi. Bu çatışmazlıq müəllimlərin maddi təminatının pis olması, ağır sosial vəziyyətləri ilə izah edilirdi. 1835-ci il "Əsasnaməsi"nə görə, müəllimlərin illik əmək haqqı gümüş pulla cəmisi 280-300 manat idi. Məktəb nəzarətçilərinin maaşı isə bundan 80 manat artıq idi [18]. Bu, məhəllə nəzarətçilərinin əmək haqqından (455 manat) [19] xeyli az idi. Sonra əsasnamələrlə nəzarətçilərin və müəllimlərin əmək haqqı artırıldı (gümüş pulla müvafıq olaraq 700 və 300-400 m). Nəzarətçilər ali təhsilli şəxslərdən təyin edilməli idilər. Yerli dilləri və qeyri-pravoslav dinləri tədris edən müəllimlərin əmək haqqı əvvəlki səviyyədə - ildə gümüş pulla 200 manat məbləğində saxlanıldı [20]. İxtisaslı müəllimlərin olması diyarda rus məktəblərini inkişaf etdirməyin həlledici şərtlərindən idi. Ona görə də onların hazırlanması, xidmətə cəlb edilməsi və maddi təminatı diyarın təhsil işləri rəhbərlərinin diqqət mərkəzində idi. Azərbaycanda xüsusi pedaqoji sinfi olan gimnaziyanın təşkili və yaxud Qafqazda ali təhsil ocaqlarının yaradılması ilə yaranmış vəziyyətdən çıxmaq olardı. Lakin çar hökuməti bu tədbirləri həyata keçirməyə tələsmirdi, çünki bu, ruslaşdırma siyasətilə bir yerə sığmırdı. Yerli dillərdən dərs demək üçün müəllimlər əksər hallarda ümumtəhsil hazırlığı olmayan din xadimlərindən seçilirdi. Yalnız 50-ci illərdən başlayaraq onların tərkibi qəza məktəblərinin ilk məzunları olan azərbaycanlılar hesa-bına artmağa başladı. Müəllimlərin siyasi cəhətdən etibarlı olmasına çox mühüm əhəmiyyət verilirdi. İşə qəbul edilərkən müəllimlər sədaqətlə xidmət edəcəkləri və gizli cəmiyyətlərlə əlaqələri olmayacaqları haqqında "sədaqət andı" içməli idilər [21]. Rus dili müəllimlərinin çoxmillətli diyarın ruslaşdırılmasında, müstəmləkə siyasətinin həyata keçirilməsində fəallıq göstərmələrinə böyük əhəmiyyət verilirdi. İlk dövrlərdə Azərbaycanın qəza məktəblərində başlıca olaraq rus məmurlarının uşaqları təhsil alırdılar. İllər ötdükcə bütün üstünlükləri ilə birlikdə dövlət xidmətinə daxil olmağa yol açan rus təhsilinin vacibliyi, ən başlıcası isə iqtisadi tələbat yerli əhalidən olan uşaqların rus məktəblərinə daxil olmasına maraq yaratdı. Azərbaycanın bütün rus məktəblərində 1843-cü ildə 476 [22], 1848-ci ildə 537 [23], 1852-ci ildə 633, 1856-cı ildə 822 [24] şagird təhsil alırdı. 1834-cü ildə Qarabağ əyalətində hər 1247, Şəki əyalətində isə hər 1990 yerli kişi əhalisinə 1 şagird düşürdü [25]. Biliklərə, düzgün təsərrüfatçılıq etməyə, xidmətə daxil olmağa, vergi yükündən azad olmağa marağı olanların (tacirlərin, sənətkarların) uşaqları şagirdlərin əsas hissəsini təşkil edirdi. Qəza şəhərlədə yaşayan kəndli uşaqları oxuyanların çox az qismini əhatə edirdi. 1848-1853-cü illərdə ölkədə irticanın güclənməsi ilə əlaqədar kəndliləri qəza məktəblərinə qəbul etmək tamamilə qadağan edilmişdi [26]. Getdikcə rus məktəblərində təhsil alan azərbaycanlıların sayı artırdı. Onların ən yüksək faizi 1852-ci ildə Nuxada (37 faiz – 24 nəfər) və Şamaxıda (36 faiz – 80 nəfər) müşahidə olunurdu. Azərbaycanın bütün qəza məktəblərində 1857- ci ildə cəmi 148 azərbaycanlı şagird vardı. Azərbaycanlı şagirdlərin sayının artması ümumi səbəblərlə yanaşı, rus məktəblərində həm də Azərbaycan dilinin və müsəlman dininin tədrisinin həyata keçirilməsi ilə bağlı idi. Yerli əhalini kütləvi şəkildə rus dövlət məktəblərinə cəlb etmək cəhdlərinə baxmayaraq, çar hökuməti bu zaman məcburiyyət tədbirlərinə əl atmırdı. Yuxarıda adları çəkilən məktəblər ancaq oğlanlar üçün nəzərdə tutulmuşdu. Azərbaycanda rus qadın təhsili xeyli sonralar meydana gəlmiş və başlıca olaraq diyarda xidmət edən rus məmurlarının uşaqları üçün nəzərdə tutulmuşdu. İbtidai məktəb sinfi olan ilk belə məktəb 1848-ci ilin aprelin 30-da Şamaxıda eyni adlı xeyriyyə cəmiyyəti tərəfindən açılmış Müdəqqəs Nina məktəbi idi [27]. Rus məktəblərinin proqramları daxili siyasətin istiqamətlərindən və müstəmləkəçilik siyasətinin konkret vəzifələrindən asılı olaraq dəyişdirilirdi. 1835- ci ildə qəza məktəblərinin rus dili, hesab, hüsn-xət və ilahiyyatdan ibarət olan proqramı tarix, coğrafiya və həndəsəyə giriş kimi fənlər hesabına genişləndirilmişdi [28]. Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|