Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
1848-ci ildə proqram yenidən ixtisar edildi və ―dəftərxana qaydaları haqqında qısa anlayışla‖ tamamlandı [29]. İrticanın zəifləməsi ilə əlaqədar 1853-cü il ―Əsasnaməsi‖lə ixtisar edilmiş fənlər bərpa olundu [3.0]. Şamaxı ali 4 sinifli məktəbinin proqramına qəza məktəblərində tədris edilən fənlərin dərinləşdirilmiş kursları ilə yanaşı, təbiət, həndəsə və qanunşünaslıq (dəftərxana qaydalarının əvəzinə) daxil edilmişdi [31]. Məktəb siyasətinin əsasında irticaçı ―pravoslavlıq, mütləqiyyət və xalçaçılıq‖ prinsipi dayanırdı və bu prinsipin gözlənilməsi maarif nazirliyinin sərəncamları ilə tələb olunurdu [32]. Təhsil dili olan rus dili proqramda əsas fənn idi. Təhsilin müvəffəqiyyəti rus dilini mənimsəməkdən asılı idi. Yerli xalqdan olan uşaqlar rus dilinin öyrənilməsinə heç bir narazılığı olmayan, hətta ana dilinin qrammatikasını və məktəblərin mövcud olduqları ilk illərdə yerli dilləri bilməyən pedaqoqlarla başlayırdılar. 30-50-ci illərin proqramında yerli dillər əsas yerlərdən birini tuturdu: Azərbaycan ərazisindəki məktəblər üçün ―tatar‖ (Azərbaycan) dili əsas fənlərdən sayılırdı. Azərbayhcan dili ―özünü diyarda dövlət qulluğuna həsr etmək istəyən şəxslər üçün ən başlıca və nə vacib dialekt‖ hesab edilirdi [33]. Buna görə də təhsilin türk və fars dillərində deyil, məhz Azərbaycan dilində olmasına nəzarət edilirdi. İki və dördsinifli məktəblərdə tədris edilən tarix və coğrafiya fənləri şagirdləri monarxiya ruhunda tərbiyə etməli, onlara Rusiya imperiyasının böyüklüyünü aşılamalı, onun təbii ehtiyatlarınınzənginliyi barədə təsəvvür yaratmalı, onlara xidmət edəcəkləri diyarla tanış etməli idi. 50-ci illərdə proqramda ―dəftərxana qaydaları‖ və qanunşünaslıq mühüm yer tuturdu. Bütövlükdə Azərbaycandakı rus məktəblərinin proqramı tamamilə müstəmləkə siyasəti mənafetinə tabe edilmikşdi ki, onların içərisin də kadrları hazırlamaq ən vacib vəzifə idi. Çar hökumətinin maarif sahəsindəkin siyasəti təhsil müəssisələrində olan kitabxanaların tərkibində özünü daha aydın göstərirdi. Kitabxanalar yalnız xalq maarif nazirliyinin məsləhət gördüyü kitablardan təşkil olunurdu. Onlar əsasən dərsliklərdən, əyani vəsaitlərdən (xəritələr, qlobuslar, cədvəllər), az miqdarda elmi kitablardan, bədii ədəbiyyatdan və dövri mətbuatdan ibarət idi. Kitabxanaların komplektləşdirilməsi əsasında təlim proqramı məktəblərin müdriyyəti tərəfindən müəyyən edilirdi. Uzun müddət ərzində bütöv bir qəza üçün yeganə olan məktəb kitabxanasının kitab fondu, ayrılan pul vəsaitinin cüzi olmasına baxmayaraq, ildən- ilə artırdı. Belə ki, Bakı qəza məktəbində 1840-cı ildə 440, 1856-cı ildə 952, Gəncə qəza məktəbində isə müvafiq olaraq 46 və 585 cild kitab var idi [34]. 1848-ci ildə Şamaxı qəza məktəbində 126 kitabdan cəmi 8-i, Nuxada isə 6-sı Azərbaycan dilində idi. Məktəblər rus dili dərslikləri ilə kifayət qədər təmin edilirdilər. Lakin rus dili qeyri-rus əhalinin öyrənməsi üçün tamamailə uyğunlaşdırılmayan (lüğətin və vurğu işarəsinin olmaması, xristian ruhu, məzmunun mürəkkəbliyi) dərs vəsaitləri ilə keçilirdi. 30-50-ci illərdə yerli məktəblərin müəllimləri tərəfindən Azərbaycan dilinə dair bir sıra vəsaitlər tərtib edilmişdi. 40-cı illərdə Cənubi Qafqaz məktəblərində Azərbaycan dilindən tədris vəsaiti kimi tövsiyə edilən kitablar arasında N.Dementyevin ―Турецкотатарский букварь‖ (1839-cu il) ―Басни и повести на татарскотурецком и русском языках‖ (1839-cu il), L.Z.Budaqovun ―Краткий учебник татарского языка‖(1844-cü il) var idi. Təxminən 50-ci illərin ortalarından başlayaraq adları çəkilən vəsaitlər İ.Romanovun ―Татарский букварь‖ (1853-cü il) və M.Ş.Vazehlə İ.İ.Qriqoryevin qısa müntəxəbatı ―Kitabi- türki‖ (1855-ci il) əvəz etdi. Adları çəkilən kitablar əldə edilərək, məktəb kitabxanalarında saxlanılırdı [35]. Mütərəqqi müəllimlərin işlədikləri kitabxanaların komplektləşdirilməsi böyük mədəni əhəmiyyət kəsb edirdi. Müstəmləkəçilik məqsədlərinin ziddinə olaraq, Azərbaycandakı rus məktəblərinin kitabxanalarına demokratik nəşrlər, o cümlədən ―Sovremennik‖, ―Oteçestvennıe zapiski‖ daxil olurdu. Mütərəqqi müəllimlərin köməyi ilə onlar rus və Azərbaycan xalqlarının ən yaxşı nümayəndələrinin yaxınlaşmasına, mədəni əlaqələrin möhkəmlənməsinə yardım göstərən qabaqcıl ideyaların mənbəyinə çevrilirdilər. ―Ziyanlı‖ hesab edilən hər şey xüsusi sərəncamlarla məktəb kitabxanalarından çıxarılırdı [36]. Qiraətə artmaqda olan tələbat 1859-cu ildə Şamaxı və Şuşada ilk kütləvi kitabxanaların təşkil edilməsinə gətirib çıxartdı. Azərbaycan əhalisinin qəza məktəblərinə ləng cəlb edilməsi və hökumətə sadiq ruhani şəxslərin hazırlanması vəzifələri müsəlman məktəbləri adlandırılan xüsusi tip tədris müəssisələrinin vacibliyini zəruri edirdi. Məktəblərin proqramları 6 il üçün nəzərdə tutulan iki paralel müsəlman və rus kursları adlandırılan kursların birləşdirilməsindən ibarət idi. Müsəlman kursu hər biri iki il davam edən Azərbaycan, fars və ərəb siniflərindən ibarət idi. Rus kursu isə qəza məktəblərinin proqramından ibarət idi. Azərbaycanda ilk müsəlman məktəbləri 1849-cu cədə, Şuşada, Şamaxıda və Bakıda meydana çıxmışdı. Fər oxuyurdu [37]. 1850-ci ildə müsəlman məktəbləri Salyanda, Lənkəranda, Nuxada, 1853-cü ildə Zaqatalada açıldı [39]. Tam olmayan məlumatlara görə 1851-ci ildə Azərbaycanın 8 müsəlman məktəbində 468 şagird təhsil alırdı [39]. Bu məktəblərdə azərbaycanlı şagirdlərin qəza məktəblərindəkikndən xeyli çox idi, 1854-cü ildə Şamaxıda 93, 1855-ci ildə Bakıda 98 azərbaycanlı təhsil alırdı [40]. Müsəlman məktəbləri əhalisinin vəsaiti hesabına saxlanılırdı. Yalnız rus dili müəllimləri istisna təşkil edirdilər, onlara ildə dövlət xəzinəsindən 200 man. verilirdi. Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|