Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
Əhalinin böyük ehtiyacı olan sənət sahələrindən biri da dulusçuluq idi. Bu sənət Quba, Lənkəran, Şamaxı, Göyçay, Nuxa, Naxçıvan və qismən Yelizavetpol qəzasında daha çox inkişaf etmişdi. XIX əsrin 70-ci illərində Bakı quberniyasında 93 dulus karxanası fəaliyyətdə idi. Yelizavetpol quberniyasında dulus istehsalı tədricən artırdı. Əgər 70-ci illərdə quberniyada 10 dulus karxanası işəyirdisə, 90-cı illərdə onların sayı 47-yə çatmışdı. Bu artım özünü eyni zamanda dulusçuların sayında və istehsal məbləğində də bariz şəkildə göstərirdi. Belə ki, 70-ci illərdə quberniyada cəmi 24 nəfər dulus ustası olduğu halda, 90-cı illərdə onların sayı 113 nəfərə çatmışdı [90]. Hər bir dulus karxanasında orta hesabda 2-3 nəfərin işlədiyini və ən çox sifarişlə iş görüldüyünü nəzərə alsaq, bu müəssisələrin böyük əksəriyyətinin kustar sənət xarakteri daşıdığını görmək olar. Lakin bunların arasında bazar məhsulu hazırlayan xırda əmtəə istehsalçıları da var idi. Bununla belə, XIX əsrin sonlarında ümumən Azərbaycanda dulusçuluq sənəti tənəzzül etməyə başlamışdı [91]. Ağacişləmə sahəsində sənət ənənələri XIX əsrin II yarısında hələ də davam etməkdə idi. Təkcə Quba qəzasında araba ustaları ildə 10000 manatlıq məhsul istehsal edirdilər [92]. O zaman yeganə təkərli nəqliyyat vasitəsi olmaq etibarı ilə arabaya hər yerdə böyük ehtiyac olduğundan Şimali Azərbaycanın bütün qəzalarında araba istehsalı geniş inkişaf tapmışdı. Ağacişləmənin digər sahələrindən olan xarratlıq əsasən Azərbaycanın dağətəyi-meşəlik zonalarında geniş yayılmışdı.
mədənlərdən Bakıya neft çəlləklərlə daşınırdı [93]. Digər tərəfdən, 90-cı illərdən etibarən dəniz yolları ilə aparılan neft məhsulları da, həmçinin, çəlləklərdə daşınırdı. Şərabçılığın inkişafı da çəlləkçilik sənətinin kəndlərdə geniş yayılmasına səbəb olmuşdu. Metalişləmə sənətinin müxtəlif sahələri: misgərlik, zərgərlik, dəmirçilik, tənəkəçilik və s. kustar sənət və ya əmtəə istehsalı formasında hələ də davam edirdi. Lahıc kəndi misgərliyin əsas mərkəzi olaraq qalmaqda idi. Burada 1000 nəfərə qədər adam bu sənətlə bağlı idi [94]. İstehsal prosesini nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, təkcə misin yastılanması əməliyyatında ustadan başqa 13 nəfər iştirak edirdi [95]. Bundan əlavə, hər ustanın yanında adətən 4 nəfər muzdlu kargər, 10 nəfər şagird olurdu [96]. Bu faktdan görünür ki, Lahıcda mis qab istehsalı işçilərin sayı cəhətdən sənət hüdudunu aşaraq xırda əmtəə istehsalı səciyyəsi kəsb etmişdi 80-90-cı illərdə Şimali Azərbaycan misgərliyində geriləmə baş verir. Rusiyada hazırlanan və daha ucuz zavod məhsullarının gətirilməsi ilə əlaqədar olan bu geriləmə metalişləmə sənətinin bütün sahələrini çulğamışdı. Beləliklə, Şimali Azərbaycan iqtisadiyyatının müəyyən sahələrinin kapitalist inkişafı yoluna düşməsi, ticarət əkinçiliyinin, əmtəə istehsalı və bazar əlaqələrinin artması üzündən bu dövrdə bir tərəfdən, ənənəvi ev peşələrinin fəaliyyət dairəsi tədricən, lakin mütəmadi surətdə məhdudlaşmağa başlamış, digər tərəfdən isə əmtəəpul münasibətlərinin artması gedişində bəzi ev peşələri xeyli inkişaf edib əmtəə istehsalı səviyyəsinə yüksəlmişdi. Sənət və xırda əmtəə istehsalının inkişafında əhalinin, o cümlədən şəhər əhalisinin artmasının, deməli sənətkarlıq məhsullarına da tələbatın çoxalmasının müəyyən təsiri olmuşdur. XIX əsrin sonunda şəhər əhalisinin sayı 1,5 dəfə artmış, başqa sözlə 200 min nəfər çoxalmışdı [97]. İctimai əmək bölgüsünün daha da dərinləşməsi ilə əlaqədar olaraq sənət istehsalı şəhərlərlə yanaşı, kəndlərdə də əmtəə səciyyəsi daşıyırdı. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı yaşayış ehtiyaclarını lazımi səviyyədə ödəmədiyindən, kəndlilər arasında kənar peşələrə meyil güclənirdi. Kənd təsərrüfatı əməyinin mövsümü səciyyə daşıması, nəqliyyat vasitələrinin zəif inkişafı, şəhər sənətlərinin kəndin zəruri tələbatını ödəyə bilməməsi, ucuz xammal ehtiyatının bolluğu və s. amillər kənd yerlərində müxtəlif sənət növlə-rinin intişar tapmasına güclü təkan verirdi. § 4. NƏQLĠYYAT VƏ RABĠTƏ
1872-ci ilin sonlarına yaxın Cənubi Qafqazda Tiflis və Potini birləşdirən dəmir yolu çəkildi. Böyük gəlir götürəcəyinə ümid bəsləyən Poti-Tiflis dəmir yolu cəmiyyətinin rəhbərliyi ona Tiflislə Bakı arasında dəmir yolu xətti çəkmək və istismar etmək hüququ verilməsi haqqında məsələ qaldırdı. Cəmiyyətin bu təklifi hökumət dairələrində müsbət qarşılandı. Hələ Tiflis-Bakı yolunun tikintisi haqqında məsələnin həllinə qədər Cənubi Qafqaz dəmir yolunun neft sahəsi adlandırılan, Bakının və Balaxanı- Sabunçu neft mədənlərini birləşdirən dəmir yolunun çəkilməsi haqqında məsələ qaldırılmışdı. İyirmi beş verst uzunluğunda olan bu dəmir yolunda (Bakı sərnişin və neft limanla Sabunçu, Balaxanı, Suraxanı) 1880-ci ilin yanvarında qatarlar hərəkətə başladı [98]. Bakı rayonunda dəmir yolunun fəaliyyətinin ilk illərində bu yolla xeyli neft yükləri daşınmışdı. Abşeronda neft kəmərləri çəkildikdən sonra bu yoldan sərnişin, həmçinin neft sənayesinin ehtiyacları üçün yük daşınmasında istifadə olunmağa başladı. Hələ neft sahəsinin tikintisi başa çatmamış Tiflis və Bakı arasında dəmir yolu çəkilməsi məsələsi həll edildi. Burada işlər 1880-ci ildə başladı, 1883-cü ilin mayında isə dəmir yolu artıq fəaliyyət göstərirdi. Xüsusi dəmir yollarından götürülən gəliri artırmağa cəhd göstərən çar hökuməti 80-ci illərdə onlardan bəzilərini satın aldı. 1889-cu ildə Cənubi Qafqaz dəmir yolu dövlətin sərəncamına keçdi. Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|