Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu dəDƏ qorqud elmi-ədəbi toplu
Yüklə 1,45 Mb.
|
103 2012/ IV yoxdur. Amma burası da var ki, sosial məzmun, satirik mahiyyət axtarıla- axtarıla heyvanlar aləmindən bəhs edən nağılların ən ilkin, ən səciyyəvi xüsusiyyətləri diqqətdən kənarda qalır. Bu xüsusiy yətlər isə, ilk növbədə, ondan ibarətdir ki, heyvanlar aləmindən bəhs edən nağıllarda insan kimi danışıb davranmaq heyvanları heç də insanlarla eyniləşdirmir, heyvan- ların hərəkətlərində yalnız ictimai münasibətlər əks olunduğunu iddia etməyə əsas vermir (5, 41). Heyvanlar aləmindən bəhs edən nağıllarda heyvan-insan münasi- bətlərini aydınlaşdırmaq baxımından həm heyvanların, həm də insanların iştirak etdiyi komik nağıllar da xüsusi maraq doğurur. “Tülkü baba və hacıleylək”, “Tülkünün kələyi”, “Şəngülüm, Şüngülüm, Məngülüm”, “Pıs pısa xanım və Siçan solub bəy”, “Cik-cik xanım”, “Xoruz və pad - şah”, “Armudanla tülkü” və b. nağıllarda heyvanlarla insanların qarşılıqlı münasibəti bir qədər qabarıq şəkildə üzə çıxır (5, 45). Qeyd etdiyimiz kimi, heyvanlar haqqında nağılların tərbiyəvi əhə miy - yəti olduqca böyükdür. Ona görə də bu nağıllar fikirlərə, hisslərə eyni vaxtda və eyni qüvvə ilə təsir göstərir. Heyvanlar haqqında nağıllarda sözlər üçün darısqallıq, fikirlər üçün genişlik vardır. Heyvanlar haqqında nağıllarda həqiqi həyat qaynağı olmaq etibarilə sevincə əhəmiyyət və qiymət verilməsi onların həyata münasibəti ilə tam bir ahəngdədir. Daha doğrusu, heyvanlar haqqında nağıllarda insana münasibət həyata münasi- bətdən doğur, insanlar arasındakı münasibətlər isə heyvanlar üzərinə küçürülüb cəmiyyətə təqdim edilir. Bizə məlumdur ki, təmsil şeirin ən mürəkkəb növlərindəndir. Bu şeir satira və lirikadan doğur. Burada yumor, istehza və gülüş bir-birinə qarı - şır. Şairlərimiz, adətən, təmsillərin yazılma tarixini göstərirlər ki, on ların məzmunu, həyat hadisələri ilə əlaqəsi düzgün anlaşılsın. Təmsillərdə mənfi surətlər əqrəb, ilan, tülkü, şir, pişik və s. heyvanların cildində tən- qid atəşinə tutulur. Bu heyvanlar Azərbaycan təmsili üçün yeni deyil, la - kin onlar təmsillərdə hər zaman yeni-yeni cəhətləri ilə diqqəti cəlb edirlər. Bizə məlumdur ki, bu heyvan surətlərinin arxasında insan, onun hərəkətləri, münasibətləri durur və daha maraqlısı odur ki, təmsillər adə - tən real həyatla bağlı olub yaşadığımız illərin hadisələri ilə səsləşir, insan- ların ilk baxışda gözə görünməyən mənfi xislətini açıb göstərə bilir. Sənətkar, adətən, belə xislətlərin ifadəsi üçün heyvanları diqqətlə seçir, hər xislətə görə müvafiq surət tapır və oxucu bu heyvan surətlərində insanları görə bilir. 104 2012/ IV Təmsil həcmcə bir o qədər də böyük olmayan, tənqidi və nəsihətamiz məzmunda, satirik, təsviri əsərdir. Çox vaxt nəzm şəklində yaranır, lakin bəzən nəsr şəklində də təmsillərə təsadüf edilir. Təmsil, adətən, təsvir edilən hadisəni mənalandıran, yekunlaşdıran və əsərin ifadə etdiyi məqsə- di izah edən qısa nəsihətamiz nəticə ilə qurtarır. B.Q.Belinski yazmışdır: “Təmsilin mahiyyəti budur: hekayə və məqsəd; onun əsas keyfiyyəti bun- lardır: satira və istehza” (7, 169). İnsan xarakterinə məxsus cəhətlər, insani münasibətlər təmsildə hey- vanların, bitkilərin, yaxud əşyaların təsviri, bəzən isə inikası yolu ilə ve- rilir, başqa sözlə, alleqorik təsvir təmsildə geniş istifadə olunan bədii ifadə üsuludur. Krılovun “Tülkü və qarğa”, S.Ə.Şirvaninin “Xoruz və çaqqal” təmsillərində iştirakçılar heyvanlardır, yəni misal çəkdiyimiz bu əsərlər - dəki ideya, mətləb heyvan surətləri vasitəsi ilə ifadə olunmuşdur. Təmsilin dili sadə, konkret, həcmi isə çox kiçik olur, lakin dərin satirik məna ifadə edir. Təmsilin ruhunu, canını tənqid, satira təşkil edir. Yazıçı həyatda müşahidə etdiyi nöqsanları cəmiyyət həyatından təbiət və hey- vanlar aləminə köçürür. Təbiət və heyvanlar şəxsləndirilir. Təmsil əxlaqi, nə sihətamiz səciyyə daşıyır. Yazıçı insanların bir-birinə münasibətində mü şahidə etdiyi nöqsanları tənqid atəşinə tutmaqla yanaşı, bir qayda olaraq, özünün də əxlaqi, nəsihətamiz fikirlərini irəli sürür. S.Ə.Şirvani “Qaz və durna”, Q.Zakir “Tısbağa, qarğa, kəsəyən və ahu” təmsillərində insanları ittifaqa, dostluğa səsləyir, adamlar arasında sədaqəti, vəfanı, eti - barı təbliğ edir. Təmsilçi özünün əxlaqi fikirlərini ya təmsilin əvvəlində verir, ya da sonunda verərək fikrini tamamlayır. Qeyd etdiyimiz kimi, bu gün heyvanlar haqqında nağıllar xalq arasın- da, təmsillər isə yazılı ədəbiyyatın tərkibində yaşamaqdadır. Ümumiy yət - lə, yazılı ədəbiyyat şifahi xalq ədəbiyyatından bəhrələnməklə ya naşı, həm də şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrini qoruyub saxlayır. Təmsil yazılı ədəbiyyatın ən qədim janrlarındandır. Onda heyvanların və quşların mənşəyi, heyvanlar və insanlar arasındakı əlaqə, totem hey- vanlar barədə süjetlərə rast gəlinir. Təmsillərdə heyvanlar aləmi insanın fikir və hissi, onun həyati görüşlərinin əksi forması kimi ifadə olunur. İn - san kimi düşünən, özünü insan kimi aparan, danışan heyvanlar poetik şər - ti lik daşıyır. Belə ki, təmsil hər şeydən öncə, məxsus olduğu xalqın istək və arzusunu, gələcəyə ümidini, tarixə münasibətini, insan və zaman haq - qında dünyagörüşünü poetik şəkildə ifadə edir. Cəmiyyət həyatının aktu- al problemləri, gerçəklikdə olan müxtəliflik öz bədii ifadəsini təmsil də Yüklə 1,45 Mb. Dostları ilə paylaş:
|