Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu muxtar kazimoğlu səNƏt qayğilari baki – 2015 Redaktoru

ADIM AYRILIQDIR
Şeirimiz tarixində həsrət şairləri az deyil və onların ara­sında ən qüdrətlisi, yəqin ki, Məhəmməd Füzulidir. Məhəm­məd Füzuli nəyin həsrətini çəkir? Əzəli və əbədi dünyanın. Haqqın dərgahında olan həmin əzəli və əbədi dünyaya qo­vuşmağın yolunu Məhəmməd Füzuli nədə görür? Aşiqlikdə, Allaha və Allahın təcəllası olan insana məhəbbətdə. Aşiqlik təlimini Məhəmməd Füzuli, heç şübhəsiz, özündən qabaqkı şairlərimizdən, məsələn, anadilli yazılı şeirimizin ilk qüdrətli nümayəndələrindən biri olan Yunus Əmrədən alır:
Həsrət ilə ölməyəlim,

Gəl dosta gedəlim, könül.

… Bir ikən ayrılmayalım,

Gəl dosta gedəlim, könül.

(Yunus Əmrə. Şeirlər. Ankara, 1990, səh. 108)
Yunus Əmrənin “dost” dediyi məhz Allahdır və o, Allah dərgahındakı dünyanın həsrətini çəkməyi sadə bir dillə ifadə edir. Məhəmməd Füzuli sələflərdən aldığı eşq təlimini sadə dillə ifadə etməsə də, bu təlimin poetik ifadəsini əlçatmaz bir mərtəbəyə qaldırır. Məhəmməd Füzuli şeirindəki bədiilik, söhbətimizin əsas mövzusu olmadığından şairin həsrət və qəribliklə bağlı bir beytini xatırlatmaqla kifayətlənirəm:
Nolar ağlarsa Füzuli rövzeyi-kuyin anıb,

Lacərəm, giryan olur qılğac vətən yadın qərib.

Görkəmli füzulişünas Sabir Əlim Xəliloğlunun fikirlə­rinə əsaslanıb (S.Ə.Xəliloğlu. Füzuli qəzəlləri şərhi, 4 cilddə, 1-ci cild. Bakı, Adiloğlu, 2004, səh. 221) beytin mənasını belə başa düşmək olar: Füzuli sənin cənnət məhəlləni anıb ağlasa, təəccüblü deyil, vətənini yad edəndə qərib, əlbəttə, ağlayar. Beytdəki “vətən” və “qərib” sözləri sufi anlamındadır. Vətən əzəli dünyaya; qəriblik, qürbət isə aşiqin yaşadığı maddi dünyaya işarədir. Deməli, aşiq qürbət saydığı maddi dünyada vətən bildiyi axirət dünyasına qovuşmaq eşqilə çırpınır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, həsrət, qürbət, qəriblik sözlərinin bu cür sufiyanə mənası poeziyamızda son əsrlərəcən özünü gös­tərib. Məsələn, ömür-gününü vətəndən çox da uzaqlarda ke­çir­məmiş Molla Vəli Vidadinin tez-tez qürbətdən bəhs etmə­sinin də kökündə, çox güman ki, klassik şairlərimizdən, ən çox da Məhəmməd Füzulidən gəlmə nöqtələr var. Amma mən bu məqamda Molla Vəli Vidadi yaradıcılığına da baş vurmuş olsam, mətləbdən çox aralı düşərəm. Axı bu yazıda mən klas­sik şairlərimizdən yox, çağdaş şeirimizin tanınmış nümayən­dələ­­rindən biri olan Adil Cəmildən danışmaq fikrindəyəm. Klassikanı, ötəri də olsa, xatırlatmaq sadəcə olaraq yazının başlığından irəli gəldi. Yazının başlığı, əlbəttə, təsadüfən qo­yul­mayıb. Məsələ burasındadır ki, 60 illik yubileyi ərəfəsində Adil Cəmilin çapdan çıxan ikicildliyini (Adil Cəmil. Seçilmiş əsərləri, 2 cilddə. Bakı, Elm və təhsil, 2014) gözdən keçi­rəndə, yəni ikicildliyə daxil edilən şeirləri və poemaları illər üzrə ardıcıllıqla izləyəndə o əsərlərdən bir həsrət xəttinin keçdiyini gördüm. Və təəccübləndim: necə olub ki, insan və şair kimi nə vaxtdan bəri tanıdığım Adil Cəmilin qəm-qüs­səyə, dərd-məlala, həsrət-nisgilə bu qədər yaxın yoldaş oldu­ğunu hiss etməmişəm?! Buna səbəb Adil Cəmilin yaradıcı­lığını bu vaxtacan diqqətlə izləməməkmi olub? Bəlkə, o həsrət-nisgili dərindən hiss etməməyimin başqa səbəbləri var? Məsələn, belə bir səbəb: Adil Cəmil deyib-gülməyi, zarafat­laş­mağı bacaran bir adamdır. Bəlkə, baməzəlik Adil Cəmil­dən ötrü dərd-səri dost-tanışdan gizlətməyin bir yolu olub? Mümkündür, hər şey mümkündür. Amma fakt faktlığında qa­lır: Adil Cəmil həsrət şairidir. Bu həsrətin tarixi heç də Kəl­bəcərin işğal olunmasından başlamır. İşğaldan sonra Kəlbəcər həsrəti ilə şeirlər, poemalar yazmaq ən sıravi oxucunun belə şairdən umduğu bir iş, gözlədiyi bir haldır. Diqqət yetirdikdə aydın olur ki, Adil Cəmil yaradıcılığında həsrətin tarixi lap əvvəldən – ilk şeirlərin yazıldığı vaxtdan başlayır. Müsa­hi­bələrinin birində Adil Cəmil deyir: “Üçüncü sinifdə oxuyanda mənim Mingəçevirdə yaşayan əmim atama dedi ki, Adili aparaq Mingəçevirə, qalan təhsilini orada davam etdirsin… Mən dördüncü sinifdən başlayaraq Mingəçevirdə oxumağa başladım, amma bütün yayı yenə atamın yanında, Kəlbəcərdə olurdum. Bax o həsrət məni şeirə gətirdi. Ata uzaqda, ana uzaq­da, başı dumanlı dağlar uzaqda… istər-istəməz qəribsə­yirdim. Uşaqlıq illərindəki o hisslər, o duyğular içimdə nəsə oyadırdı. Əvvəl başladım rəsmlə məşğul olmağa, amma gör­düm ki, yox, hisslərimi tam ifadə eləyə bilmirəm. Onda baş­ladım söz düzməyə, “şairlik” eləməyə” (V.Yusifli. A.Cəmilin sənət yolu. Bakı, Elm və təhsil, 2014, s.117). Doqquz yaşında ikən Mingəçevirə oxumağa getməsini şeirlərində Adil Cəmil “ilk ayrılıq” kimi mənalandırır:
Yadımdadır doqquz yaşım,

Yadımdadır ilk ayrılıq…

Ürəyimin səngiməyən

Odundadır ilk ayrılıq.

İsti ana qucağından

Ayrı düşdüm uşaq ikən.

Ata-baba ocağından

Üzülüşdüm uşaq ikən.

(“Otuz yaşım”)
Bu ayrılıq, ilk növbədə, anadan, atadan, kənddə görüb təmasda, ünsiyyətdə olduğun doğma adamlardan ayrı düşmək, onların isti nəfəsindən ötrü darıxmaqdır. Və isti nəfəsindən ötrü darıxdığı adamlar barədə Adil Cəmilin xeyli şeiri var. Amma bu şeirlər onun başı qarlı dağlar barədə yazdıqlarından çox deyil. Bəli, Adil Cəmil “isti ana qucağından ayrıldım” deyəndə həm də qoynunda doğulduğu o sirli-sehrli dağlardan ayrılmağını nəzərdə tutur:
Bulud məni yağışına çağırır,

Zirvə məni yoxuşuna çağırır,

Dərə məni ağuşuna çağırır,

Göyəribdir yamac indi, yal indi.

(“Dağlara qayıtmışam”)
Doğma adamlarla doğma təbiət ayrı-ayrılıqda yox, bir­likdə, bir bütöv şəklində yurd yeri deyilən bir obraza çevrilib Adil Cəmilin şeirlərinə hopmağa başlayır. Səhra, suyu canına çəkən kimi, Adil Cəmil şeiri də yurd havasını canına çəkir:
Dağlar mənə nəfəs verə,

Seyrək havam arta bir az.

(“Bir az”)
Adil Cəmilin dərd-məlalı məhz yurd havası çatmayanda başlayır:

Adım ayrılıqdır, həsrət oğluyam,

Mən kədər övladı, zillət oğluyam.

(“Gözləyən var”)

Adil Cəmilə şeir yazdıran da ən çox nisgil və dərd-qəmdir:

Mən səni kefimdən yazmıram, şeirim,

Dərdimin, sərimin libası sənsən.

(“Şeir haqqında şeir”)

Dərd-sərdən libas geyən şeirlərdən çoxunun baş qəhrə­manı, heç şübhəsiz, şairin özüdür. Amma Adil Cəmil avtopor­tretlə kifayətlənmir və yeri gəldikcə başqa şairlərin də por­tre­tini yaratmağa təşəbbüs göstərir. Aydın olur ki, həmin portret­lərdə Adil Cəmilin qabarıq canlandırmaq istədiyi motiv-ştrix məhz qəriblikdir. Adil Cəmilin nəzərində: Lermontov öz nəğ­məsini bir bülbül kimi Rusiya adlı bir qəfəsdə oxuyur (“Öl­məzlik”) ; dustaq həyatı yaşayan Nazim Hikmət günəş işığına möhtacdır (“Divar çatdağından süzülən işıq”) ; ömrü boyu dərdə gülən Məmməd Aslan gülən dərddir, həsrətin özü boy­da bir qürbətdir (“Məmməd Aslan”); Vətənoğlu adı daşıyan şair Bəhmən sərgərdan düşüb özünə isti bir yuva axtarır (“Bəhmən Vətənoğluna”).

Adil Cəmil gül-çiçək, ağac, meşə, bulaq, çay, dəniz, dağ-daş və s. barədə az yazmayıb və tərəddüdsüz-filansız Adil Cəmili təbiət şairi adlandıra və təbiət şairlərimiz sıra­sında onun özünəməxsus yerini müəyyənləşdirə bilərik. Am­ma bu məqamda məni maraqlandıran başqa məsələdir: Adil Cəmil təbiət obrazlarına hansı nöqtədən daha çox yana­şır? Bu suala cavab vermək üçün Adil Cəmilin təbiət obraz­larından bəzilərini yada salmaq bəs edir: ev gülləri, səhra çiçəyi, tək palıd, qayalıqda bitən meşə, qurumuş göl, qərib quşlar… Heç də tam olmayan bu siyahı Adil Cəmili bir təbiət şairi kimi duymağa işıq ucu verir. Aydın olur ki, güllər arasında Adil Cəmilin şeirə gətirdiyi dibçək gülləridir – isti otaqların pəncərəsindən dəli həsrətlə günəşə baxan, sevincini qönçə-qönçə açıb, dərdini yarpaq-yarpaq tökən dibçək gülləri (“Ev gülləri”). Çiçəklər arasında Adil Cəmilin şeirə gətirdiyi səhra çiçəyidir – qərib yolçunun son nəfəsindən göyərən səhra çiçəyi (“Səhra çiçəyi”). Palıdlar arasında Adil Cəmilin şeirə gətirdiyi “təklik odunun” yandırdığı palıddır (“Etüd”). Adil Cəmil hər ağaclığı yox, dağ başında, qayalar arasında bitib ana meşədən aralı düşən qərib meşəni qələmə alır (“Qaya­lıqda bitən meşə”); suyun altında qalıb qurumaqda olan, “pu­çur-puçur ağlamağa, yarpaq-yarpaq hönkürməyə” həsrət qa­lan Samux meşələrini qələmə alır (“Sualtı meşə”). Adil Cəmil hər bulağı yox, insan nəfəsinə möhtac qalan Novlu bulağı qə­ləmə alır (“Belə qəribsəmə”). Şübhə yoxdur ki, başqa şairlər kimi, Adil Cəmil də göylərdə uçan quşlarla öz könlü arasında bir yaxınlıq görür və bu səbəbdən “Könlüm uçub qənşərinə o kəndin, Yuva salıb qarşıdakı qayada” deyir (“Həyata bax, həyata”). Bu, öz yerində. Amma quşlara ayrıca şeir həsr edəndə Adil Cəmilin üz tutduğu məhz qərib quşlar olur:

Yollar yorub açmadığım iz – qərib,

Ürəyimi yuva bilən söz – qərib…

Nə dilərsiz mən qəribdən siz qərib –

Qərib quşlar, pəncərəmdən çəkilin.

(“Qərib quşlar, pəncərəmdən çəkilin”)
Adil Cəmil məhəbbətdən də çox yazıb. O qədər yazıb ki, məhəbbət şeirlərindən ibarət “Bir dəli sevgidən göyərib dün­ya” adlı ayrıca kitab çap etdirib. Adil Cəmili təbiət şairi ad­lan­dırdığımız kimi, məhəbbət şairi də adlandıra bilərik və ax­tarsaq, görərik ki, o, heç də çağdaş məhəbbət şairlərimizdən geri qalmır. Amma bu yerdə mənim aydınlaşdırmaq istədiyim məsələ hansı şairin daha çox irəlidə olması məsələsi deyil. Aydınlaşdırmaq istədiyim məsələ – məhəbbətə Adil Cəmilin hansı yöndən yanaşıb-yanaşmamasıdır. Məsələn, çox da qəliz olmayan belə bir suala cavab tapmaq istəyirəm: Adil Cəmilin sevgi lirikasında aşiq vüsalın sevincindən söhbət açır, ya hicranın nisgilindən? Əlbəttə, hər ikisindən. Amma görmək çətin deyil ki, Adil Cəmilin hicran şeirləri vüsal şeirlərindən hiss olunacaq qədər çoxdur. Adil Cəmilin məhəbbət şeirləri­nin əksəriyyətində vüsal – uzaq keçmiş və əlçatmaz bir gə­ləcəkdir. Bu şeirlərdə indiki zaman isə daha çox hicranla, həs­rətlə bağlıdır, yəni aşiq bu gün baş verən olaylar içində özünü bir nakam kimi görür. Nakam aşiqin nəzərində: vüsal hava­sıyla gülən baharı hicran nəfəsi qəhr edir (“Sən məni unut”); sevgi – uçurumlar ağzında bitən bir çiçəkdir (“Bağışla, mən səni sevə bilmədim”); sevgili – üzdükcə gedib çatılmayan bir adadır (“İlk məhəbbət yarası”); aşiqin göz yaşından göl yara­nıb, sevgili bu gölün sonasıdır (“Göz yaşımdan göl yaranıb”); dövran, aşiqi qoynu bürkülü aran düzünə, sevgilini isə boynu bükülü bənövşəyə döndərib (“Heyif o günlərin şirinliyinə”); aşiq – özgə zirvədə əriyən qar, sevgili – özgə zirvədə ağlayan bulaqdır (“Sən özgə, mən özgə”); aşiq için-için sızlayır, onun sinəsində ürək adlı bir kəmanə var (“Xoşbəxt o kəsdir ki”); sevgili – alovda bişməyən od parçasıdır (“Sən”); aşiq – özü boyda hicran dağı, həsrət alovudur (“Həsrət alovuyam”); aşiq, eşqi ürəkdə bir qəlpə kimi gəzdirir (“Belə sevən tapılmaz”); həsrət, aşiqi bir nar kimi dənələyir, aslan dişli intizar onu didib parçalayır (“Hardasan?”).

Adil Cəmilin məhəbbət lirikasında aşiq özünü Məcnuna, Kərəmə tay tutur (“Tapşır gözlərinə, tək bənə baxsın”); sev­gilisi aşiqi Kərəmin qarlı dağına göndərir (“Ürəyim boş səhra idi”); aşiq Məcnuna dönsə də, sərgərdan gəzib-dolanmağa düz tapa bilmir (“Nədir qəsdin?”). Adil Cəmilin məhəbbət lirika­sında aşiqin hicrana fəlsəfi münasibətində də Məcnundan (Məhəmməd Füzulidən) gəlmə nöqtələr var. Məcnun öz xoş­bəxtliyini eşqin əzabında axtardığı kimi, Adil Cəmilin də lirik qəhrəmanı dərin kədər, uzun həsrət qarşısında əyilmir, sınmır (“Səni görmək üçün gəldim dünyaya”); gəmisi dəryada tufana tuş gəlsə də (“Sevərək yaşamaq”); kürəkdə hicran yükü, bi­lək­də qandal daşısa da (“Gec olmamış”), eşq əzabını şirin bir nemət sayır, dözümdə Fərhaddan geri qalmadığını bildirir:

Mən Fərhaddan dözümlüyəm dözümdə –

Əzabından öpə-öpə gəzirəm.

(“Gəzirəm”)
Sən mənim şipşirin dərdim, məlalım,

Gündüz günəşimsən, gecə hilalım.

(“Bu necə sevgidir”)
Aman, Allah, bu nə sevda –

Belə şirin qəm olarmı?..

(“Qınamasın məni bu el”)
Adil Cəmilin sevgi şeirlərində baş qəhrəman sadəcə olaraq hicrandan danışmağı ilə yox, həm də bu hicrana ömrün mənası kimi baxmağı ilə Məcnunu, Fərhadı xatırladırsa, onda söhbətimizin lap əvvəlinə qayıdıb həsrət poeziyasının uzaq keçmişi ilə bu günü arasında yüngülvari tutuşdurma apara bilərik. Poeziyanın “uzaq keçmişi” bu yerdə Yunus Əmrə və Məhəmməd Füzuli, poeziyanın “bu günü” bu yerdə Adil Cəmildir. Yunus Əmrə və Məhəmməd Füzuli sözünün əvvəli Allah, axırı Allahdır. Yuxarıda misal çəkdiyim “Aman, Allah, bu nə sevda” misrası göstərir ki, Allaha müraciət Adil Cəmil şeiri üçün də səciyyəvidir. Amma bu fakta əsaslanıb, gözələ məhəbbət – Allaha məhəbbətdir, gözələ qovuşmaq – Allaha qovuşmaqdır fəlsəfəsini (Yunus Əmrə və Məhəmməd Füzuli fəlsəfəsini) Adil Cəmil üçün də səciyyəvi xətt saya bilərikmi? Əlbəttə, yox. Adil Cəmilin həsrət poeziyası ilə klassik həsrət poeziyası arasında ən başlıca məzmun yaxınlığı hissənin tamdan ayrı düşməyi və tamın intizarı ilə yanıb-yaxılmağıdır. Tamdan, bütövdən aralı düşmək Adil Cəmilin təbiət və məhəbbət mövzulu şeirlərindən bir ana xətt kimi necə keçirsə, onun tənqidi ruhlu şeirlərindən də eləcə keçir. Adil Cəmil kimləri tənqid edir? Göz önündə kol-kos sayaq əyilən, ayaqlar altında qara qum kimi döyülən yaltaqları (“Bir yaltağa”) ; gözləri köhnə şinel ilgəyinə, qaşları bisavad vergülünə oxşayan simasızları (“Adsız şeir”) ; qurumuş bir çay ola-ola yerli-yersiz coşub-kükrəyən millət qəhrəmanlarını (“Səni tanıyıram”)… Belə adamları tənqid edərkən də Adil Cəmil özünü məhz həsrət şairi kimi göstərir. Məsələ burasın­dadır ki, özünə yad saydığı və qətiyyən qaynayıb-qarışa bil­mə­diyi belə adamlar arasında Adil Cəmil tənhalaşır və arxa­sız-köməksiz bir qəribə dönür (“Vətən mənə qürbət oldu”). Səhra çiçəyi gülüstan, tək palıd sıx orman… həsrətində ol­du­ğu kimi, Adil Cəmil də gülü-gülüstanı, ağacı-meşəsi, ən baş­lıcası isə adamları ilə ona doğmadan doğma olan xəyali bir dün­ya həsrətindədir. Tam və bütöv dediyimiz həmin xəyali dünyadır, hissə dediyimiz isə şairin lirik qəhrəmanıdır. Özünü “həsrət oğlu” adlandıran bu qəhrəman dərd içindədir, buludlar – bu dərdin gəzəri büstüdür (“Tapmadım”); şair dopdolu sün­bül kimidir, küləklər sovurur onu, dənələyib dənə-dənə, sac üstdə qovurur onu (“Yıxılmışam öz içimdən”). Amma bu yanıb-yaxılma və sac üstdə qovrulmalar “şipşirin” dərd-məlal doğurduğuna görə şairə güc verir, onun əzmini, mətanətini artırır: qurd gözünün alovunda ardıcların şaxı sınır, gilə-gilə əriyir qar, selə dönüb yeriyir qar (“Qış gecəsinin trilogiyası”). Və şair “dərdin qarında çiçəkləyir” (“Fəridə Ləman”).

Həsrət şairi adlandırdığım Adil Cəmilin əzmli və mətin olmaqdan başqa çarəsi yoxdur, çünki görüləsi iş, deyiləsi söz çoxdur hələ. O ki qaldı 60 məsələsinə, bu yaş ustad yaşıdır. Qoy ustadlıq məsuliyyəti Adil Cəmilin əl-qolunu bağlamasın, əksinə, qol-qanad verib ona yeni-yeni əsərlər yazdırsın!

15 dekabr 2014-cü il

KÖVRƏKLİK VƏ ÖTKƏMLİK

(Şair Xanəli Kərimliyə təbrik məktubu)
Əziz Xanəli müəllim! Əvvəlcə onu deyim ki, bu mək­tub­da “siz” müraciət formasını bir qırağa qoyub “sən” müra­ciət formasını seçmək istəyirəm. İstəyirəm belə müraciət forması rəsmiyyətçiliyi aradan götürsün və “quru” deyim tər­zinin aradan götürülməsi fikrin daha sərbəst şəkildə çatdırıl­ma­sına kömək eləsin. Rəsmiyyətçilikdən, “quru” deyim tər­zindən qaçmağın ən böyük “baiskar”ı sənin öz yazılarındır. Bəli, sən yazılarında düz danışmaq istəyirsən, gördüklərini, duyduqlarını oxucuya boyasız-riyasız çatdırmağa, özündən söhbət açarkən boğazdan yuxarı sözlərdən uzaq olmağa çalışırsan. Təbii ki, özündən söhbət açmaq yer üzünün bütün başqa şairləri kimi sənin də halal haqqındır. Bütün başqa şairlər kimi sən də dünya barədə sözünü özün barədə söhbət açmaqla deməlisən, yaratdığın avtoportret dünyanın müxtəlif cizgilərini göstərməyin bir vasitəsi olmalıdır. Deməli, şairin şairdən fərqi əslində sözlə öz şəklini çəkib-çəkməməkdə yox, bu şəkli necə çəkməkdə ortaya çıxmalıdır. Sən öz portretini dünyanın adi adamlarından birinin portreti kimi yaradırsan və oxucu qəlbinə yolu məhz bu nöqtədə tapa bilirsən. “Anamdan məktub” kitabına yazdığın “Ön söz”də özün barədə belə deyirsən: “Orta təhsil illərimdə bir dəfə də olsun abırlı dərs oxumadım... Hamı kitabxanaya gedər, qucaq-qucaq kitab alardı. Mənimsə “ən böyük arzum” bu kənd kitabxanasını yandırmaq idi”. Özün barədə bu cür yarıciddi-yarızarafat bir ahəngdə danışmaqla oxucunu özünə yaxınlaşdırırsan və o, sənin şeirlərini yaxın adamın yazıları kimi oxumağa başlayır. “Ön söz”də özünə yad adam gözüylə baxmağı bacaran müəl­lifi oxucu şeirlərdə də axtarır və tapır:
Vaxta qızıl dedi aqil babalar,

Mən vaxtı misdən də ucuz tutmuşam.

Gərəksiz daş kimi qoyub sapanda

Nə istək dalınca gəldi – atmışam.

Əlbəttə, sən heç də hər yerdə özündən narazı adam kimi danışmırsan. Yaxşı bilirsən ki, dünya qarnıtox, gözüac qurd­lar­la doludur və bu qurdlarla Məcnun dilində danışmaq olmaz:
Hara aş göndərdim, ordan daş gəldi,

Hara can göndərdim, kəsik baş gəldi.

Əl açdım dərgaha, əlim boş gəldi,

Məndən nə gözləsin məndən betərlər?

Atılan daşlardan, kəsilən başlardan sən artıq cavabdeh adam kimi danışmalı olursan, “səndən betər” gündə olanların dadına çata bilməmək səni bambaşqa bir ahəngdə dindirir:
Laylası tufanla çalınan kəslər

Buyruq qulu kimi yaşaya bilmir.

Saxta ucalığı, ucuz şöhrəti

Minnətli yük kimi daşıya bilmir.

Bu, sənin acgöz qurdlar arasından gələn səsindir. Səsini qaldırıb qurdların qabağını almaq, ucuz şöhrət müqabilində səni buyruq quluna döndərmək fikrində olanları yerində oturt­maq istəyirsən. Və bu məqamda “laylası tufanla çalınmış” deyib özünü öyməyin başqa yazılarında özünü tənbeh eləmə­yinlə ziddiyyət yaratmır, əksinə, həmin cəhətlər bir-birini tamamlayır. Sənin şeirlərində utancaqlıqla döyüşkənlik iki qardaş kimi qoşa addımlayır. Həm utancaqlıq, həm də döyüş­kənlik şair olmaq məsuliyyətindən irəli gəlir. Yazdığın nəğ­mənin “vətən adıyla dünyanı dolaşmaması” səni utandırırsa, vətənin mənəvi mülkünün alqı-satqı bazarına çıxarılması səni təbdən-hövsələdən çıxarır.

Fikrimi davam etdirmək üçün sənin sevgi şeirlərindən də nümunələr gətirmək istəyirəm:

Gözümdolusu da görməyim deyə,

Özüm bilə-bilə qaçmışam səndən.

Çiçəklər uzaqdan gözəl görünür,

Səni çiçək kimi sevmişəm gendən.

Yaxud başqa nümunə:
Sevgisiz kədərim, kədərsiz sevgim

Suya həsrət qalan çiçək kimidir.

Küləklər ağzında daşa çırpılan

Budaqdan üzülən ləçək kimidir.

Ayrı-ayrı şeirlərindən götürdüyüm bu misralar küləyin divan tutduğu zərif çiçəklərin sevgi tarixçəsinə həsr olunub. Maraqlıdır ki, zərif çiçəklərə divan tutan küləyin, qollu-budaqlı, köklü-köməcli ağacları yerindən oynadan tufanın sev­gi tarixçəsini də sən eyni yanğıyla qələmə ala bilirsən:
Sənin sifətini görməyim deyə

Baş alıb bu evdən çıxıb gedərdim.

Dişim-dırnağımla çatdığım odu

Bir göz qırpımında yıxıb gedərdim.

Gedərdim ürəksiz daşlara tərəf,

Onlarla dil tapıb ülfət qurardım.

Bu qalan beş günlük ömür-günümü

Əhmədi-Biqəmtək başa vurardım.

Bu sevgi küləyin, tufanın, yaxud bir az əvvəl qeyd etdiyim kimi, “laylası tufanla çalınmış” adamın sevgisidir. Bu sevgini çiçək sevgisi ilə yan-yana qoyub sənin şair təbiətinin bir-birini tamamlayan iki səciyyəvi cəhətini – kövrəklik və ötkəmliyi təzədən bir yerdə görürəm.

Əziz Xanəli müəllim! Bilirəm ki, ucuz təriflə aran yox­dur və “Bu da bir nağıldı” kitabına yazdığın “Ön söz”də şair­lə­rin bayağı təriflənməsini toylardakı bəy təriflərinə bənzət­mi­sən. Fikrinə tərəfdar çıxıram və ucuz tərifə yol vermədən 55 yaşın münasibətilə səni bağrıma basıb arzulayıram ki, şeirlə­rində gördüyüm utancaqlıq və döyüşkənlik, kövrəklik və ötkəmlik bundan sonra da bir yerdə olsun, qoşa addımlasın, duyğuların bu cür əlvanlığı sənə, bizə yeni-yeni misralar bəxş eləsin!

23 dekabr 2006-cı il

TEYMUR KƏRİMLİ İLƏ KLASSİK ƏDƏBİYYAT ÜSTÜNDƏ DƏRDLƏŞMƏ
Başlıqdakı “üstündə” qoşması özündən sonra “müba­hisə” sözünü, bəlkə, daha çox tələb edir, yəni “klassik ədəbiy­yat üstündə mübahisə” dil-üslub baxımından, bəlkə, daha münasib deyim formasıdır. Olsun. Etirazım yoxdur. Amma mən bu yazıda AMEA-nın müxbir üzvü (indi artıq həqiqi üzvü – M.K.) Teymur Kərimli ilə klassik ədəbiyyat üstündə mübahisə etmək yox, məhz dərdləşmək fikrindəyəm. Dərd­ləşməyin məlum və məşhur qaydası var: tərəf-müqabilinlə üz-üzə, göz-gözə oturub onu və səni narahat edən mətləblər barədə söhbətə başlayırsan. Başlıqda işlək deyim formasından qaçmaq istədiyim kimi, yazının özündə də dərdləşməyin bu məlum və məşhur qaydasını bir qırağa qoymaq istəyirəm. İstəyirəm T.Kərimlinin qızıldan qiymətli vaxtını almadan söhbəti (əgər buna “söhbət” demək mümkünsə) onun kitabları ilə söhbət şəklində quram.

Kitabları (həm Nizami və Füzuliyə, həm də Akif Əli­zadə, İsa Həbibbəyli kimi akademiklərə həsr olunan kitabları) deyir ki, klassik ədəbiyyat Teymur Kərimlidən ötrü sadəcə tədqiqat predmeti deyil, klassik ədəbiyyat Teymur Kərimlidən ötrü bir düşüncə tərzi, davranış normasıdır. Teymur Kərim­linin sənətə, insanlara, ətrafdakı hadisələrə münasibətində, otu­rub-durmağında Nizamidən, Füzulidən gələn, yaxud on­larla səsləşən cəhətlər var. Oturub-durmaq məsələsini heç də elə-belə, sözgəlişi xatırlatmıram. Bu məsələni bəri başdan xa­tırlatmaqla bildirmək istəyirəm ki, Teymur Kərimlinin hə­yat-məişətdəki davranış tərzindən də az-çox xəbərdaram. Və 1972-ci ildən tanıdığım Teymur Kərimlinin xasiyyəti-xarak­teri onun əsərlərinə açar tapmağa kömək edir. Bu fikri tərsinə də söyləmək olar: Teymur Kərimlinin əsərlərini oxumaqla bir insan kimi onun özünü daha yaxından tanımaq olur. Teymur Kərimli riyaziyyat təmayüllü orta məktəbi qızıl medalla biti­rib riyaziyyat yox, ədəbiyyat dalınca gedir, ədəbiyyat alə­min­də isə könül verdiyi, qırılmaz tellərlə bağlandığı sənət­karlar məhz Nizami və Füzuli olur. Bu kimi bioqrafik faktları Tey­mur Kərimlinin kitablarını oxumadan doğru-düzgün qiy­mət­ləndirmək olarmı? Əlbəttə, olmaz. Hələlik kitabların incəlik­lərinə varmadan Teymur Kərimlini Nizami və Füzuliyə bağ­la­yan mənəvi dəyərləri ümumi şəkildə diqqətə çatdırmaq istə­səm, nəfsin, dünyagirliyin fövqünə qalxmağı lap başda qeyd etməliyəm. Bildirməliyəm ki, dünyanın naz-nemətinə aldan­ma­mağı oxucuya dönə-dönə tövsiyə edən Nizami və Füzuliyə üz tutmağın özü bəri başdan tədqiqatçının xarakteri barədə müəyyən təsəvvür yaradır. Tədqiqatçı qısa vaxtda populyarlıq qazanmaq istəsə, real həyatda yaşayan nüfuzlu yazıçılardan və yaxud haqq dünyasına qovuşan, amma oğul-uşağı yüksək mənsəb sahibi olan yazıçılardan mövzu götürər. Tədqiqatçı­nın Nizami və Füzuli kimi sənətkarlardan mövzu götürməsin­də isə ad-san qazanmaq şansından daha çox risk var. Risk, söz yox ki, mövzunun çətinliyində, Nizami və Füzuli yaradıcılı­ğının forma və məzmunca mürəkkəbliyində­dir. Bu çətinlik və mürəkkəbliyin öhdəsindən gəlmək üçün Avropa və rus ədə­biy­­yatşünaslığına bələd olmaqdan əlavə, ərəb və fars dillərini bilməlisən, Şərq mifologiyası və ədə­biy­yatına, islam mədə­niy­yətinə dərindən bələd olmalısan. Ağır zəhmət, yüksək pro­fessionallıq tələb etdiyindəndir ki, Nizami və Füzuli yaradıcı­lığının, bütövlükdə klassik ədəbiyyatımızın araşdırılması bu gün Teymur Kərimli kimi bir neçə ciddi ali­min ümidinə qalıb. Elə Teymur Kərimli ilə dərdləşərkən to­xunmaq istədiyim mə­sələlərdən biri budur – klassik irsə maraq göstərənlərin sayca get-gedə azalması. Klassik irsə maraq oyatmaq, görünür, orta məktəbdən başlamalıdır. Orta məktəbdə ərəb və fars dillərinin tədrisinə diqqət artırılmalı, ərəb əlifbasını öyrənmək və öy­rətmək zəruri bir iş kimi təhsildə öz yerini tapmalıdır. Ərəb əlifbasını bilmədikcə biz həmin əlifbada yazılan qaynaqları­mızdan ayrı düşürük, klassik irsin öyrənilməsinə gedə biləcək yolu bu başdanca bağlamış oluruq. Klassik irsin öyrənilməsini bu gün heç olmasa dini mənbələrin öyrənilməsi ilə uzlaş­dır­maq olmazmı? Axı son vaxtlar ərəb və fars dillərini öyrə­nən­lərin çoxu islam təliminə az-çox yiyələnmək istəyənlərdir. İşi elə qurmaq ol­mazmı ki, islam təliminə baş vuranlar, mollalıq dalınca gedib-getməmələrindən asılı olmayaraq, klassik ədə­biyyata mötəbər qaynaq kimi baxsınlar və dindarlar arasından Nizami, Nəsimi, Füzulinin... görkəmli tədqiqatçıları yetişsin!? Bu işdə “ol­maz”ı “olar”a çevirmək üçün gərək “din” adı al­tında aramıza girib varlığımızı sarsıtmağa çalışan kənar siyasi qüvvələrin təsirinə düşməyək, Nizami, Nəsimi, Füzuli... kimi mənəvi atalarımızı yaddan çıxarıb, hər yoldan ötənin ətəyində namaz qılmayaq.

Ərəb-fars dillərini öyrənənlərin belə, klassik ədəbi irsə çox da maraq göstərmədiyi bir vaxtda Teymur Kərimli kimi bədii söz xiridarlarının qədir-qiymətini bilmək borca çevrilir və sən hansı yollasa o borcu ödəməyə çalışırsan. Düşünürsən ki, borcu ödəməyin yollarından biri Teymur Kərimlini oxu­maq, onun böyük zəhmət və yüksək professionallıq bahasına gəldiyi və irəli sürdüyü qənaətləri bölüşməkdir. Bölüşməli qənaətlərdən biri klassikin davranışı ilə bağlıdır. Klassikin davranışındakı qaranlıq məqamların aydınlaşdırılması Tey­mur Kərimli tədqiqatına xüsusi impuls verir. Nizaminin “Xəm­sə”də zəmanəsinin səkkiz hökmdarına tərif dolu fəsillər həsr etməsini necə başa düşmək lazımdır? Təmtəraqlı ithaflar, bəlağətli mədhnamələr yalnız maddi təminat üçündürmü? Teymur Kərimli bu kimi suallara bir aydınlıq gətirməklə özünü Nizami haqqında söz deməyə daha çox kökləyə bilir: “Nizaminin fikri yalnız qonorar olsaydı, nəqdi qoyub nisyə dalınca düşməz, uzaq Ərzincana, Marağaya, Şirvana, Təbrizə əsər göndərməzdi. Məsələ burasındadır ki, o dövrün ən etibar­lı kitab fondları şahların saray kitabxanaları və xəzinələri idi. Həm də saray kitabxanalarında qiymətli əlyazmaların üzünün nəfis şəkildə köçürülüb çoxaldılması üzrə o dövrün miqyasla­rı­na görə qızğın və geniş iş aparılırdı. Bundan əlavə, əlyazma­ları nə qədər uzağa göndərilirdisə, onların daha böyük əraziyə yayılmaq ehtimalı bir o qədər artırdı”. Şair və hökmdar məsə­lə­sini diqqət mərkəzində saxlamaq Teymur Kərimliyə, bir tərəfdən Nizaminin necə insan olduğunu başa düşmək üçün lazımdırsa, o biri tərəfdən də onun necə sənətkar olduğunu başa düşmək üçün lazımdır. Nizamini bir sənətkar kimi ideal hökmdar məsələsi dərindən-dərinə düşündürürsə, söz yox ki, araşdırmada həmin məsələdən yan keçmək olmaz. Teymur Kərimli nəinki həmin məsələdən yan keçmir, həm də məsələ­yə müəyyən qədər yeni baxış bucağından yanaşa, başqalarının görə bilmədiyi cəhətləri görə bilir. Yeni baxış “Leyli və Məc­nun” poemasına münasibətdə daha qabarıq şəkildə ortaya çı­xır. Nizaminin ideal hökmdar axtarışlarından bəhs edənlərin yekdil qənaətinə görə, “Leyli və Məcnun” bir məhəbbət das­tanı kimi bu axtarışlardan qıraqda qalır. Poemanı sırf məhəb­bət dastanı saymaqda bir qəbahət görməyən Teymur Kərimli isə bu məhəbbət dastanını ideal hökmdar meyarları ilə də nə­zər­dən keçirməyin mümkün olduğuna bizi inandıra bilir. Əvvəla, Teymur Kərimli “Leyli və Məcnun”un ənənəvi giriş hissəsində Nizaminin hökmdarlarla bağlı fərqli fikirlərinə diqqət yetirir. İkinci tərəfdən isə, Teymur Kərimli poemanın əsas süjet xəttində başqalarının müşahidə etmədiyi məcazi yük­lü hökmdar obrazının olduğunu üzə çıxarır. “Leyli və Məc­nun”un ənənəvi girişində Teymur Kərimlinin diqqət ye­tir­diyi fərqli məqam budur: “Padşahları oda bənzədən Nizami, onlara çox yaxınlaşmağın təhlükəli olduğunu, onlarla həmişə müəyyən məsafə saxlamağın zəruriliyini obrazlı bir dillə açıb göstərmişdir:

Quru pambıq oddan qorunduğu kimi,

Sən də padşaha yaxın olmaqdan saqın!

O od nurla dolu olsa da,

Ondan uzaq olan şəxs asudədir.

Şamın nuru ilə parlayan pərvanə,

Şam məclisində əyləşdiyi üzündən yandı”.

Əlbəttə, burada məcazi mənalı hökmdardan söhbət get­mir. Məcazi mənada hökmdar obrazını Teymur Kərimliyə görə, poemanın baş qəhrəmanı Məcnunun timsalında axtar­maq lazımdır: “Məcnun müəyyən mənada şahdır, hökmdardır. Həm də onun hökmran olduğu məhəbbət, sədaqət, vəfa səl­tənətində ideal qayda-qanun mövcuddur. Əgər başqa poema­larında Nizami şahlara necə şahlıq etməyi öyrədirsə, Məcnuna münasibətdə bunun şahidi olmuruq. Şair necə sevməyi, necə sədaqət və vəfa, fədakarlıq göstərməyi Məcnuna öyrətmək fikrində deyildir. Demək, Məcnun məhəbbət mülkünün, eşq ölkəsinin ideal hökmdarıdır və yer üzərində ideal bir quruluş varsa, o da məhz məhəbbət ölkəsində bərqərar olmuş qayda-qanunlar toplusuna əsaslanmaqdadır”. Eşq mülkünün sultanı məsələsinin Nizamidə ötəri yox, köklü bir məsələ olduğu sələf-xələf müstəvisində daha aydın görünür. Nizaminin irəli sürdüyü aşiq-sultan konsepsiyası Nizamidən sonrakı ədəbiy­ya­tımızda məhəbbət lirikasının əsas xətlərindən birinə çev­rilir. Xətai, sələfinin təsiri ilə belə hesab edir ki, öz zəma­nəsində məhəbbət diyarının sultanıdır, qəmlə qüssə qoşa vəzir kimi sağ-solunda oturublar. Füzuli öz ustadına arxalanıb belə hesab edir ki, eşq mülkü padşahla dilənçinin bərabər olduğu bir mülkdür; bu mülkdə məşuqə aşiqi taxtdan salıb onun yerində padşah ola bilir – aşiqin öz sevgilisinə hərdən “pad­şahım” deməsi məhz o səbəbdəndir.

Bəs aşiqin hökmran olduğu məhəbbət diyarının tarixi-coğrafi əsası vardırmı? Tədqiqat mövzusu “Nizami və tarix” olan Teymur Kərimli məhəbbət diyarından danışmaqla mət­ləbdən kənara çıxmırmı? Teymur Kərimlinin Nizami haq­qında yazdıqlarından bu cür sualların ortaya çıxması “sadə” səbəblə bağlıdır: Teymur Kərimli tarixdən heç də bizim vərdiş etdiyimiz bir formada danışmır. Onu hadisələrdən daha çox fikirlər, ideyalar maraqlandırır. Başqa cür desək, onu ha­disələrin real həyatda həqiqətən baş verib-verməməsindən daha artıq dərəcədə fikir və ideyaların real tarixi şəraitlə bağlılığı maraqlandırır. Söhbəti konkret olaraq aşiq-hökmdar məsələsi üzərinə gətirsək, qeyd etməliyik ki, Məcnun da baş­qaları kimi real bir ölkənin sakinidir və onun xəyali bir sul­tana çevrilməsi məhz bu reallıqdan, şəxsiyyət azadlığına zidd tarixi şəraitdən doğur. Hər şeyin, eləcə də məhəbbətin alınıb-satıldığı bir şəraitdə Məcnun real aləmlə əlaqələri kəsib, xə­yali bir ölkənin hakimi-mütləqi olmaq qərarına gəlir. Xəyali ölkə, real tarixi şərait barədə dolğun bədii təsəvvür yaratmaq üçün müəllif tez-tez realla irrealın toqquşması xəttindən istifadə edir. Və bu toqquşmada Məcnunun atdığı addımları başa düşmək heç də asan olmur. Ətrafdakı adamlar Məcnu­nun qəribəlikləri üstündə baş sındırmağa lüzum görmürlər, Qeysi Məcnun elan etməklə, qəribəlikləri dəliliyin əlaməti saymaqla onlar məsələni “həll etmiş” olurlar. Məcnunun ağ­lasığmaz addımlarını anlamaqda başlıca çətinlik oxucunun çətinliyidir. Əlbəttə, oxucu nəzərə alır ki, Məcnunun faciəsi cəmiyyətdəki eybəcərlikləri dərindən duyan idrak sahibinin faciəsidir. Amma idrak sahibi öz atasının dəfninə, ümumiy­yət­lə, yasına gəlmirsə, oxucu doğrudan da, suallar qarşısında qalır. Teymur Kərimli də bir oxucu və mütəxəssis kimi “Xəm­sə”nin bu cür sual doğuran nöqtələrini daha çox qabar­dır və irəli sürdüyü mülahizələrlə suallar ətrafında düşünüb-daşınmaq imkanı yaradır. Və sən düşünürsən. Düşünürsən ki, çağdaş dünya ədəbiyyatının tez-tez üz tutduğu laqeydləşmə problemi hələ XII əsrdə Nizami yaradıcılığında yüksək bədii həllini tapıb. XX əsrin görkəmli yazıçılarından olan A.Kam­yu­nun “Yad” adlı hekayəsinin qəhrəmanı eynilə Nizaminin Məcnunu kimi öz valideyninin dəfninə gəlmir. A.Kamyuda qəhrəmanın bu hərəkəti fərdi keyfiyyətdən daha çox sosial mühitin insana mənfi təsirinin bir əlaməti kimi təqdim edilir. Bu sözləri müəyyən mənada Məcnunun da hərəkətinə aid etmək olar. Fərq bundadır ki, A.Kamyudakı qəhrəmanın tə­biətcə həssaslığından xəbərsiz olduğumuz halda, Məcnunun nə dərəcə qəlb adamı olmasından xəbərdarıq. Elə məsələnin məğzi də bu nöqtədədir. Məsələ burasındadır ki, cəmiyyət son dərəcə həssas bir adamı doğma atasının cənazəsi üstünə gəl­məmək həddinə çatdırır, normalı anormala çevirir.

Normalın normal olaraq qalmasında və insanın insan kimi yaşamasında Nizaminin hökmdarlara (məcazi yox, həqiqi mənada hakimi-mütləqlərə) böyük ümid bəsləməsi, “Xəmsə”də hökmdarlara geniş yer verməsi bəlli məsələdir və Teymur Kərimli bu bəlli məsələnin nə qədər naməlum və qaranlıq nöqtələrinə işıq tutur. Bu, öz yerində. Amma bir­dən... tarixi kökü olan hökmdar obrazları sırasında Allah ob­razının da araşdırılmasını görəndə çaşırsan və çaşıb “Xəmsə”­nin yazıldığı bir dildə öz-özündən soruşmalı olursan: an koca, in koca? (yəni, o hara, bu hara?) Sual beynində, kitab əlində Allah obrazının təhlilinə həsr olunmuş fəsli oxumağa başla­dıqca ürəyin yavaş-yavaş öz yerinə gəlir. Aydın olur ki, bizim formal parçalar sayıb ildırım sürəti ilə üstündən keçdiyimiz “Tövhid” və “Minacat”larda da Teymur Kərimli ideal hökm­dar, ümumilikdə ideal insan problemi ilə səsləşən maraqlı cəhətlər tapır. Belə maraqlı cəhətlərdən biri od-alov kimi adamı yandırıb külə döndərən hökmdarlardan fərqli olaraq, Tanrının həmişə insan yanında olub, ona arxa-dayaq durma­sıdır. Allah insana o qədər yaxındır ki, Nizami Onunla söhbət etməyə can atır. Bu söhbətdə Nizami Tanrıya müraciət etdiyi kimi, Tanrı da bəzən Nizamiyə müraciət edir. Ərkyanə, məh­rəmanə söhbətdən ürəklənən Nizami ortodoksal islamın “hik­mətə sual yoxdur” hökmü ilə razılaşmadan bəzən şübhə için­də hikmətə suallar verəsi olur:

“Belə yaxşı və şən dünya yaratdığın halda,

Əbədilik nə üçün cənnətə həvalə edildi?

Başqa dünya bundan daha yaxşı ola bilməz...

Sən onu (o dünyanı – M.K.) yaxşı hesab edirsənsə,

qoy sən deyən olsun.”

Cənnətin varlığına şübhə ilə yanaşması da, sözünü “qoy sən deyən olsun” şəklində tamamlaması da Nizaminin Tanrı ilə yaxınlığının, daha doğrusu, Tanrını özünə yaxın və doğma bilməsinin bir ifadəsidir. Nizami bu cür doğmalığın rəiyyətlə hökmdar arasında olmamasına təəssüflənir. Amma bu, Niza­mini ruhdan salmır, o, belə hesab edir ki, hökmdarı, bü­töv­lük­də insanları “Tanrının yaratdığı ali varlıq” mərtəbəsinə qal­dırmağın yolu var. Nədədir bu yol? Teymur Kərimlinin bə­lədçiliyi ilə bir çox başqa suallar kimi, bu sualın da cavabını tapmaq mümkün olur. Aydın olur ki, “Tanrı dərgahının açarı olan söz insan qəlbinin də açarıdır. Bu açarla insan duyğusu­nun və idrakının ən qaranlıq hücrələri açılmalı, heyvani ins­tinktlərin toz-torpağından təmizlənməli, bilik və hikmət ziyası ilə nurlandırılmalıdır. Lakin bu − zərif, poetik söz olmalıdır; çünki hər söz insan hisslərini ehtizaza gətirən re­zonator kimi fəaliyyət göstərə bilməz, hər söz insan idrakının mürgüləyən potensiyasını hərəkətə gətirən açar rolunda çıxış edə bilməz”. Teymur Kərimlinin bədii söz haqqındakı bu fikri sadəcə fikir olaraq qalmır. İrəli sürülən mülahizə Nizamidən gətirilən par­çalar əsasında xırdalanır, açıqlanır və nəticədə “Xəmsə” poe­ti­kasının ana xətləri üzə çıxarılmış olur. Ana xətlərdən biri əksər misra və beytlərin məcazi məna daşıması, hətta bir çox hallarda “obrazlı qəlizlik” (Yaşar Qarayev) həd­dinə çatması­dır. Söz meydanı xeyli dar olan lirikada ilhamı ram etməyə ça­lışan Nizami “Xəmsə”də buna ehtiyac görmür və oxucunu məcazlar selinə qərq edir. “Xəmsə”nin poetika­sın­dakı bu cə­hə­tin mahiyyətini açmaq istərkən Teymur Kə­rimli çağdaş ədə­biyyatşünaslığın psixoloji nəsrə münasibətdə daha çox işlətdiyi “şüur axını” istilahına oxşar bir ifadədən istifadə edir – “təşbeh axını”. Ən çox müəllif təhkiyəsində qarşılaş­dığımız “təşbeh axını”, bütövlükdə “məcaz seli” xüsusi üslubi istiqamət kimi Nizamidən sonrakı şairlərə əsaslı təsir göstərir və Füzuli həmin üslubun heyrətamiz mənzərəsini yaradır...

Bu yerdə, aydınlaşdırmaq istədiyim növbəti bir sual ortaya çıxır: Füzuli yaradıcılığında Mirzə Fətəli Axundzadəni hövsələdən çıxaran və ona (Mirzə Fətəli Axundzadəyə) “Fü­zu­li şair deyil... ancaq nazimi-ustaddır” sözlərini dedirdən nə idi? Bu məsələni aydınlaşdırmaq üçün əvvəlcə gərək Mirzə Fətəli Axundzadənin şeir qarşısında hansı tələb və şərtlər qoymasının və kimləri şair saymasının fərqinə varaq. Yadımı­za salaq ki, Mirzə Fətəli Axundzadə şeirdən məzmun gözəlli­yi və ifadə gözəlliyi umur və bunu bizim klassik şairlər ara­sın­da Nizamidə görür, müəyyən “qüsur”unu göstərmək (yəni “bir para məqamda izhari-fəzl üçün xilafi-təbiətü adət göftgu etdiyini” bildirmək) şərti ilə Nizamini şair hesab edir. Molla Pənah Vaqif və Qasım bəy Zakiri də şair kimi yüksək qiymət­ləndirməsindən belə başa düşmək olur ki, Mirzə Fətəli Axund­za­də ictimai məzmun daşımağı şeir (o cümlədən epik şeir) üçün vacib cəhət sayır. Nizamidən fərqli olaraq, Füzu­lidə ictimai məzmunun o qədər də qabarıq olmaması, məncə, Mirzə Fətəli Axundzadənin Füzulidən narazılığının birinci səbəbidir. Mən bilən, narazılığın ikinci səbəbi, haqqında qis­mən geniş danışmaq istədiyim “təşbeh seli”, “məcaz seli” mə­sələsidir. Çox güman ki, “məcaz seli”ni Nizami üçün də qüsur sayan Mirzə Fətəli Axundzadə bu “selin” Füzulidə real icti­mai problemlərin ifadəsinə çox da yönəlmədiyini gördükdə hövsələdən çıxır və məhəbbət şairinin ünvanına o cür sərt sözlər işlətməli olur. Mirzə Fətəli Axundzadənin Füzuliyə sərt münasibətinin daha ciddi başqa səbəbi də var: yaranmaqda olan yeni ədəbiyyata divan ədəbiyyatının, xüsusən Füzuli şeirinin mane olacağından nigaranlıq və narahatlıq. Bəli, büt­ləri sındırmaqdan çəkinməyən Mirzə Fətəli Axundzadə Füzuli bütünü də sındırıb yeni ədəbiyyat yaratmaq istəyirdi. Bu istək gerçəyə çevrildi – yeni ədəbiyyat yarandı. Amma divan ədə­biyyatı və yeni ədəbiyyat mübahisələri tam həll olub qurtar­madı və bu günün özündə həmin mübahisələrin hərdən baş qaldırmasının, mübahisə edənlərdən birinin ifrata varıb divan ədəbiyyatını, digərinin ifrata varıb yeni ədəbiyyatı göy­lərə qaldırmasının, keçmişlə bu günü düşmən tərəflər elan edib qarşı-qarşıya qoymasının şahidi oluruq. Belə ifrat meyllərə etirazını bildirən yazıçı Elçin bu günlərdə çap etdirdiyi “Aqo­niya”, yoxsa təkamül?” məqaləsində yazır: “Əgər ədəbiyyat Füzulinin timsalında ən yüksək bədii-estetik zirvəyə qalxmış­dısa və bundan yuxarı qalxmaq mümkün deyildisə, deməli, is­tiqaməti dəyişmək zərurəti yaranırdı”. Göründüyü kimi, bura­da Füzulinin böyüklüyünə zərrə qədər şəkk-şübhə yoxdur. Sadəcə olaraq o fikir var ki, böyük sənətkarı yamsılamaqla ye­rində sayan, qətiyyən irəli gedə bilməyən ədəbiyyat dəyiş­məyə, təzələnməyə məhkumdur. Əgər Füzulinin böyüklüyünə zərrə qədər də şübhə etmiriksə, bu, o deməkdir ki, orta əsrlər ədəbi-estetik dəyərlər sistemində məhəbbət mövzusunun və “təşbeh seli”nin mühüm məzmun və forma şərtlərindən sayıldığını, o dövr ədəbiyyatında şair qüdrətinin məhz həmin şərtlər daxilində üzə çıxdığını nəzərə almış oluruq. Klassik irs və varislik məsələsinə Teymur Kərimlinin münasibətinə gəlincə, qeyd etməliyəm ki, yeni ədəbiyyat barədə güldən ağır söz deməyən Teymur Kərimli Füzulini müqəddəs saymaqdan da çəkinmir, “Füzuliyə dəymək olmaz, necə ki, totemə dəy­mək olmaz” − deyir. Xoşbəxtlikdən, Füzuliyə hədsiz məhəb­bət kor-koranəliyə gətirib çıxarmır və Teymur Kərimli Füzu­li­nin şeirlər kitabında hansı qəzəlin Füzuli qələminə məxsus olmamasını tutarlı dəlillərlə əsaslandıra bilir. Çünki Teymur Kərimli Füzuli sözünün çəkisini, səviyyəsini və üslubi sis­temini duya bilir, hər bəlağətli nəzm nümunəsini Teymur Kə­rimliyə Füzuli şeiri kimi təqdim etmək mümkün olmur.

“Nə klassik poetika, nə də müasir ədəbiyyatşünaslıq elmi Füzuli sənətinin bütün ecazkarlığını açmağa qadir deyil­dir” – deyən Teymur Kərimli Füzuli şeirini incələyə-incələyə yeni nəzəri modellər irəli sürür. Füzuli poeziyası əsasında müəyyənləşdirdiyi nəzəri modellərdən birini Teymur Kərimli “ayırma” adlandırır. Teymur Kərimlinin qənaətinə görə, bu bədii təsvir vasitəsi təşbehdən fərqli olaraq, predmetlərin oxşar olmayan cəhətlərini üzə çıxarmağa xidmət edir:

məhşər gününün hicran günündən fərqi budur ki, məh­şər günü cismə can verir, hicran günü isə cismi candan ayı­rır; el məni Məcnuna tay tutmaz, çünki Məcnunun dərdinə dər­man var, mənim dərdimə dərman yoxdur; ey daşürəkli sənəm, sənə büt demək olmaz, çünki büt sənin kimi daşürəkli olsa da, sənin kimi zülmkar deyil.

Teymur Kərimliyə görə, bu kimi nümunələrdə başlıca məsələ iki predmet arasında əvvəlcədən məlum olan bənzər­liyi inkar etmək və həmin predmetlərin fərqini bədii şəkildə nəzər-diqqətə çatdırmaqdır. Teymur Kərimlinin fikrincə, ayır­ma nümunələrini təşbeh adlandırmaq mümkün olmadığı kimi, bədii təzad da adlandırmaq olmaz. Çünki bədii təzad, Teymur Kərimliyə görə, “əks əlamətlərin ortaq məxrəcə gətirilməsi, yaxud eyni obyektin zidd hallara düşməsi” üzərində qurul­du­ğu halda, ayırma poetik fiquru ortaq və oxşar əlamətlərə qarşı çıxmaq üzərində qurulur. Bu cür izahlarda ayırma poetik fi­qurunun bədii təzaddan fərqi tam açılmasa da, Teymur Kə­rim­linin nəzəri model axtarışları xüsusi maraq doğurur və həmin axtarışların hansı tapıntılarla nəticələnməsini məmnu­niy­yətlə izləmək istəyirsən. Teymur Kərimlinin “Görünməyən Füzuli” başlığı altında təqdim etdiyi və böyük sənətkarın ya­radıcılığındakı naməlum tərəflərin öyrənilməsinə həsr etdiyi məqalələri oxuyub növbəti tapıntılarla qarşılaşırsan. Belə ta­pın­tılardan biri adiləşdirmədir. Bəli, Teymur Kərimli adiləş­dirmə adlı (daha doğrusu, adiləşdirmə adlandırdığı) poetik fi­qurun da Füzuli şeiri üçün səciyyəvi olması qənaətindədir. Poetik fiqurun adı səni təəccübləndirir. Düşünürsən ki, axı Füzuli adini qeyri-adi biçimdə təsvir etməyi ilə məşhurdur və Füzuli “Leyli-Məcnun”u Nizami “Leyli-Məcnun”undan həm də bu cəhətinə, yəni əhvalatları daha çox qeyri-adi məzmunda qələmə almasına görə fərqlənir. Düşünürsən ki, belə olan halda adiləşdirmə məsələsi nə dərəcədə inandırıcıdır? Adiləş­dirmənin Füzuli şeirində xüsusi yer tutmasına inanmaq müm­kündürmü? Bu cür suallara doğru-düzgün cavab vermək üçün əvvəlcə adiləşdirmənin nə demək olduğuna diqqət yetirmək lazım gəlir. Məlum olur ki, adiləşdirmə, ağlabatmaz hadisənin ağlabatan olmasını təbiət və cəmiyyətdən götürülmüş oxşar hadisələr vasitəsilə göstərməkdir:

əgər göz yaşı könüldə sənin xəttinə (üzündəki gözəlliyə) həvəsi artırırsa, burada təəccüblü bir şey yoxdur – oda su səp­dikcə ondan buxar çıxdığı kimi, göz yaşı tökdükcə də kö­nül­də şövq artmalıdır; sənin vəslin mənim gecəmi gündüzümə bərabər etsə, bu, təəccüblü deyil – bahar fəslində gündüzlə gecə bərabər olar; ey güli-rəna, parçalanmış sinəmdən qəmzə oxunu əskik etmə – bilirsən ki, gül tikansız olmaz.

Bu cür misallarla Teymur Kərimli bizi adiləşdirmə ba­rədə dediklərinə inandıra bilir. İnandıra bilir ki, Füzuli, doğ­rudan da, adidə qeyri-adini, qeyri-adidə isə adini göstərməyin böyük ustasıdır.

Füzuli sözünün sehrinə düşən və o sehrin bəzi sirlə­rin­dən bizləri agah edən Teymur Kərimli özü də məcazi danış­mağı xoşlayır və bu məcaziliyi yeri gəldikcə elmi üslubun gözünə qatmağı vacib bilir: “Füzuli şeirinin çoxmənalılığını, məna zənginliyini torpaqla müqayisə etmək olar... Torpağın üst qatından... çoxları faydalanır, lakin onun təkindəki xəzi­nəyə çatmaq az adama qismət olur”. Bu misalı çəkməkdə bir fikrim Teymur Kərimli qələminə məxsus səciyyəvi cəhətə ümumi şəkildə işarə etməkdirsə, bir fikrim də Teymur Kərim­li ilə klassik ədəbiyyat üstündə dərdləşməni sona çatdırmaq­dır. Yazını sona çatdırıram və Nizami, Füzuli sözünün alt qatlarına enməyi bacaran, 60 yaşını əli dolu, ürəyi dolu qar­şılayan Teymur Kərimliyə yeni-yeni uğurlar arzula­yı­ram!
22 dekabr 2013-cü il