Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
SEYDİ VƏ TELLİ PƏRİNİN DASTANI
Yüklə 2,22 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QURBANİ VƏ PƏRİ XANIM
SEYDİ VƏ TELLİ PƏRİNİN DASTANI Ustadlar dastanı ustadnamə ilə başlayarlar, biz də bir ustadnamə ilə başlayıb sonra dastana keçək: Yatırd fağır naləsini, Qorx sən haray dad əlindən. Axtaran ov balasını, Al boşla səyyad əlindən, Al onu cəllad əlindən. Addım var ki, adı fağır, Gözlərindən güllə yağır, Yıxılanda adın çağır, Yardım et, tut yad əlindən, Ha çəksin fəryad əlindən.
Tikə verib minnət edən, Hər bir evdə qiybət edən, Vay satqın avad əlindən, Vay belə bərbad əlindən.
Müxtəsərəm söylə rastın, Baş aşağa salan dostun, Kimlər olar şad əlindən, Vay belə səyyad əlindən. Gələk mətləb üstünə. Ustadın dediginə görə keçmiş zaman Təbriz şəhərində Xoca Nəsir adlı bir tacir yaşayırdı. Xoca Nəsirin Seydi adda bir oğlu var idi. Atası Seydini məktəbə qoyub, məktəbi qurtarandan sonra pəhlivan yanına göndərmişdi. Seydinin iyirmi yaşı var idi ki, atası dünyadan köçdü. Seydinin dostları hər yandan tökülüb gəldilər, Seydiyə dedilər: – Heç qəm eləmə, atan dünyadan köçsə də biz arxanda varıq. Beləliklə, bir-iki ildə Seydinin atadan qalma nə var-dövləti var idi, yeyib dağıtdılar. Elə ki Seydinin əli boşa çıxdı, yoldaşları bir-bir başından çəkildi. Daha onu hesaba qoymadılar. Seydi dərd əlindən bilmədi nə eyləsin, halı yaman pərişan oldu. Bir gün anası dedi: – Oğul, niyə belə pərişansan? Seydi dedi: – Ana, qulaq as! Çox da mənəm deyib laf etmə, könül, Hökumət sahibi xanlar qocalı, Abi atəş, xaki baddan yarandım, Vallah, billah şirin canlar qocalı. Anası dedi: – Oğul, çox da narahat olma! Dünya malı əl çirkidir, yumazsan qalar, yuyarsan gedər. Seydi dedi: – Ana, bir qulaq as: Bu dünyada tamah salma hər zada, Ürək sirrin vermə hər yetən yada, Bir igid ki, yoxsul ola dünyada, Onu gəlib gedən danlar qocalı. Seydi aldı sözünün sonunu: Yetim Seydi deyər heç üzüm gəlməz, Kimsə ürəgimin pasını silməz, Adam var ki, yaxşı-yamanı bilməz, Adam var, hər zadı anlar qocalı. Söz tamam oldu Seydi evdən çıxıb baş aldı dağa sarı, dağda o qədər ağladı ki, huşdan getdi. Yıxılıb başı daşa dayayıb yatdı, bu vaxt Seydinin başının üstə mərdlərin mövlası Həzrət Əli gəlib ağzının liabından vurub Seydinin başının yarasın sağaltdı. Sonra Seydiyə buta verib, barmağın nimsaq eyləyib buyurdu: – Oğul, haranı görürsən? Seydi dedi: – Bir qala görürəm, qalanın içində bir qız əyləşib. Mövlası dedi: – Ora qəhrəman qalasıdır. O qız da Rəzm şahın qızı Telli Pəridir. Onu sənə nişan verdigim təkin səni də ona nişan vermişəm. Bu yolda çox çətinliklərə düşəcəksən, ancaq axırda mətləbinə yetərsən. Seydi huşa gəlib evlərinə gəldi. Anasına dedi: – Ana, mənim qabaqda səfərim var, getməliyəm. Anası dedi: – Oğul, hara gedirsən? Niyə gedirsən? Aldı görək Seydi anasına nə cavab verdi: Ağalar ağası, ağalar xası, Ana, mövlam mənə buta verdi. Dürdül sahibi, Qənbər ağası, Ana, mövlam mənə buta verdi. Anası dedi: – Oğul, olmaya aşiq olubsan? Seydi dedi: – Ana, bir qulaq as: Səhərin sübhünün dan ulduzudur, Aşiqlərin söhbətidir, sözüdür, Telli Pəri Rəzm şahın qızıdır, Ana, mövlam mənə buta verdi. Anası dedi: – Oğul, Telli Pəri hayanda olar? Seydi dedi: – Ana, qullaq assan bilərsən: Mənim mövlam aşiqlərin piridir, Qəhrəman qalası yarım yeridir, O qalaya sahib Telli Pəridir, Ana, mövlam mənə buta verdi. Söz tamam oldu. Seydi anasından ayrılıb gəldi bir sazbənd Fətulla var idi, onun tukanına. Ondan bir yaxşı saz alıb yol elədi. Sahibil-əmr məscidinin yanında bir qəhvəxana var idi. Gəldi ora, qəhvəxanada gördü bir ustad aşıq çalıb, oxuyur. Seydi dedi: – Ustad, mənim qabaqda səfərim var. Təzə saz almışam, birin çalıb oxuyum, baxım görün mən o səfərə bu sazla gedə bilərəm? Yoxsa, saz götürməgə çıxarım yoxdur? Ustad aşıq dedi: – Çal, oxu, görüm necə çalıb oxuyursan? Seydi sazın basıb sinəsinə aldı görək nə dedi: Başına döndügüm gülüzlü usta, Qəni mövlam mənə nəzər edibdir. Öz əlin çəkib mənim üzümə, Qəni mövlam mənə nəzər edibdir. Elə bu vaxt Təbriz hakiminin qızı Maral xanım dayəsi ilə qəhvəxananın qabağından keçirdi. Seydiyə gözü düşdü dayandı. Seydi belə baxanda gördü qəhvəxananın qabağında bir gözəl qız dayanıb ona tamaşa eyləyir. Burada Seydi aldı görək nə dedi: O qızı görürsən, mənə yağıdır, Bir baxışla bir qalanı dağıdır, İndi müşkülümün yaman çağıdır, Qəni mövlam mənə nəzər edibdir. Belə olanda ustad dayəyə dilləndi: – Dayə, dayanmayın, qızı da götür, gedin. Dayə qızı götürüb gedəndə Maral xanım dayəyə dedi: – Dayə, mən gedirəm imarətə, sən burada dayan. O cavan aşıq qəhvədən çıxanda götürüb imarətə gətirərsən. Dayə Seydini gözləməkdə olsun, Seydi aldı sözünün sonunu: Yetim Seydi dərd əlindən ağladı, Sinəsini çarlı-çarpaz bağladı, Ağam gəlib yaralarım bağladı Qəni mövlam mənə nəzər edibdir. Söz tamam oldu. Ustad aşıq dedi: – Oğul, Seydi, yaxşı oxuyursan, bu sözlərinən hər yana gedə bilərsən. Seydi sazın götürüb qəhvəxanadan çıxanda dayə tutub apardı imarətə, Maral xanımın yanına. Maral xanım Seydiyə aşiq olmuşdur, odur ki, aldı görək nə dedi: Başına döndüyüm gül üzlü oğlan, Yarım olub yerin burda salasan, Qoymaram olasan gözümdən kənar, Qəbul edib gərək məni alasan. Seydi dedi: – Xanım, mənim özümün sevgim var, ola bilməz. Qız israr edib dedi: Qulaq as: Sən məni eylədin dərdə giriftar, Gözdən kənar olsan, ollam intizar, Yetişsin dərdinə o şahı əbrar, Eşqin dəryasına gərək dalasan.
– Xanım, mən ki sənə dedim: “olan bir şey deyil”. Belə olanda aldı Maral xanım: İnanma ki, səndən qeyrin tutam mən, Sən olmasan gərək ömrü satam mən, İstəyirəm muradıma çatam mən, Maral deyir, gərək yarım olasan. Söz tamam oldu. Maral xanım nə qədər israr elədi Seydi qəbul eləmədi. Seydiyə dedi: – İndi ki, sən məni almırsan, gərək məndən ərməğan qəbul eyləyəsən. İndi nə istəyrsən, düstur verim gətirsinlər. Seydi Maral xanımın israrını görəndə dedi: – Maral xanım, mənim qabaqda səfərim var, əgər olsa, mənə qılınc, qalxan, zireh, bir də at verəsən. Maral xanım düstur verdi, Seydiyə istədiklərini verdilər. Seydi Maral xanımdan ayrılıb yola düşdü, gəlib, çatdı qırx həramilərin yatağına, gördü burada tikili dam-daş var, ancaq içində bir kəs yoxdur. Çün yorğun idi, yıxılıb yatdı. Sən demə burada üç qız var imiş. Bu qızlar qırx həramilərin yeməgin bişirərdilər. Bu qızlar gəldilər, gördülər bir pəhlivan yatıb, bir-birinə dedilər. – Gəlin bu pəhlivanın qol-qıçın bağlayaq, həramibaşı gələndə ona təhvil verək, ənam alaq. Bunlar Seydiyə yaxınlaşanda Seydinin yuxusuna mövlası gəlib dedi: “qalx, aya, tutdular səni!” Seydi yuxudan ayılıb qılıncın götürdü, gördü üstünə üç qız gəlir. Dedi: – Məndən nə istəyirsiz? Qızlar dedilər: – Bizim səninlə işimiz yoxdur. Seydi dedi: – Mən hər zadı bilirəm. Siz istəyirdiz məni tutasız. Qızlar dedilər: – Əgər sən hər zadı bilirsən, bizim niyyətimizdən, keçmişimizdən xəbər ver! Seydi sazın basıb sinəsinə aldı görək nə dedi: Canım qızlar, bir ərzim var eyləyim, Sizin işlərizdə hiylə var, hiylə, Xəncər alıb qara bağrım teyləyim, Sizin işlərizdə hiylə var, hiylə. Aradakı qız dedi: – Aşıq, mənim keçmişimdən xəbər ver! Seydi dedi: – Qulaq as: Arada Həlimə qovğa salmazdı, Xəstə düşüb qəm-qüssəyə dalmazdı, Yazım həmsayada bir zad qalmazdı Sizin işlərizdə hiylə var, hiylə! Qız gördü aşıq bunun adın da bilir, çün Həlimə çox hiyləgər idi, bir işi elə görərdi ki, dava düşməzdi, özü də oğru olduğuna görə Seydi bu sözləri dedi: Üçüncü qız dedi: – Aşıq, bir-iki qızın da adın de, görək bilirsən? Aldı Seydi: Pərizada Seydinin sözü var, Ürəyində min atəşli közü var, Gülbadamın əyrisi var, düzü var, Sizin işlərizdə hiylə var, hiylə. Söz tamam oldu. Pərizad soruşdu: – Aşıq, hara gedirsən? Seydi dedi: – Mən Qəhrəman qalasında Rəzm şahın qızı Telli Pərini axtarıram. Qızlar Telli Pərinin adın eşidəndə qorxularından dizləri titrədi. Pərizad dedi: – Aşıq, biz onun qalasına gedən yolu göstərərik. Amma yaxına gedənmərik. Seydi dedi: – Siz qalanı mənə göstərin, mən özüm gedərəm. Seydiyə qalanı göstərib qızlar qayıtdılar. Seydi qalaya varid oldu. Gördü çarhovuzun qırağında Telli Pəri yatıbdı. Aldı görək onu necə yad edir: Oyan dahı xabi-qəmdən, Gələn sənin aşiqindir, Niyə ayrılmısan cəmdən, Gələn sənin aşiqindir. Çün qız o qalada tək qalırdı, odur ki, Seydi bu sözü dedi. Seydi aldı dübarə: Gümüş tək parlayır üzü, Şirin şəkər, şirin sözü, Pəri Rəzm şahın qızı, Gələn sənin aşiqindir. Seydi deyir: “yarı gördüm”, Nazlı vəfadarı gördüm, Həm dövləti-varı gördüm, Gələn sənin aşiqindir. Söz tamam oldu. Telli Pəri yuxudan ayıldı. Gördü başının üstə Seydi dayanıb. Dedi: – Seydi, səni mənə yuxuda göstəriblər. Amma, sən istəsən məni alasan, arada mənim şərtim var. O da budur ki, hər kəs istəsə məni ala, gərək güləşib məni yıxa. Əgər mən yıxsam, başın kəsərəm. Vəli sənə ərzeş qail olaram, əgər səni yıxsam, gəldigin yoldan qayıdıb gedərsən. Seydi ilə Telli Pəri bir-birilə güləşib, nəhayət, Seydi Telli Pərini yıxır. Telli Pəri Seydiyə deyir: – Seydi, mənim bir səmənd atım var. Əgər onu tutub minə bilsən, onda bilərəm ki, doğrudan taysız pəhlivansan. Ustad deyir, Telli Pərinin səmənd atı bir atdır ki, yanına gedənin ağız atıb kəlləsinin qapağın götürərdi. Seydi gəlib atın yanına, at istədi ağzın Seydinin başına ata, Seydi əl atıb atın boğazına, atıldı atın belinə. Telli Pəri dedi: – Qalada bir zad yoxdur, get şikar eylə, gətir yeyək. Seydi səmənd atı sürüb dağa getdi, bir şikar görüb oxu kamana qoyub istədi ata, Telli Pəri gözünün önünə gəldi. Seydi oxu atanmadı, o gün bu iş neçə kərə təkrar oldu. Nəhayət, axşam oldu. Seydi narahat evə qayıtdı. Telli Pərini görüb aldı görək nə dedi: Axşam üstü çöl, səhradan gələndə, Çıxdı qabağıma yar şirin-şirin, Xəstə olub qalasında qalaydım, Verəydi sinədən bar şirin-şirin.
Yara qurban şirin canım olaydı, Yar sinəsi zimistanım olaydı Yağaydı üstümə qar şirin-şirin. Seydi aldı sözünün sonun: Qızıl həmayili asıb boynuna, Dünya qəm-qüssəsi gəlməz eyninə, Seydiyəm, girərəm yarın qoynuna, Verəydi qoynundan nar şirin-şirin.
– Seydi, sən bu sözlərdən əvvəl gərək gedib kəbinimizi kəsdirəsən, ondan sonra qalaya gələsən. Seydi qızdan alim yeri soruşub. Qız Şamı göstərdi. Seydi gecə ilə yola düşüb sübh gəlib çatdı Şama. Alimlərin yerin soruşdu, bir məscidi göstərdilər. Seydi at ilə məscidə varid olanda məscidin həyətində üç alim oturmuşdu, Seydinin at ilə məscidə girməsinə dilləndilər. Seydi aldı görək nə dedi: Alim olan məlum eylər gözündən, Şərti-peyğəmbəri sizdən istərəm. Elmin ayəsindən kəlam özündən, Şərti-peyğəmbəri sizdən istərəm.
Bağışlayın məni çoxu az ilə, Siz Quran üzü ilə, mən saz ilə, Şərti-peyğəmbəri sizdən istərəm. Qərib mənəm, qəriblikdə qalmışam, Oxuyuban hər dilləri bilmişəm Seydi mənəm, sizi deyib gəlmişəm, Şərti-peyğəmbəri sizdən istərəm. Alimlər Seydiyə Telli Pərinin kəbinini kəsdilər. Seydi qayıtdı qalaya. Telli Pəri dedi: – Get dağlardan şikar eylə gətir. Seydi dedi: – Xanım, şikar edənmərəm, istəyirəm ki, ovu vuram, sən gəlib gözümün qabağında durarsan. Telli Pəri qayçı ilə saçının ucundan kəsib verdi Seydiyə, dedi: – Bunu qoy cibinə, daha şikar edəndə mən gözünün qabağına gəlmərəm, amma bu tükdən çox hazır ol, amandı itirmə. Seydi tükü alıb cibinə qoydu, getdi dağlara. Sarı dağda bir ov görüb düşdü dalına, ov qaçıb üzün saldı çaya. Seydi atınan çaydan keçəndə atın ayağı gedib Seydi atdan yıxıldı çaya, cibindən Telli Pərinin tükü düşüb çaya su apardı. Amma Seydinin xəbəri olmadı. Seydi çaydan çıxıb baxdı gördü Telli Pərinin tükü cibində yoxdur. Narahat gəldi qalaya. Telli Pəri gördü Seydi narahatdır, dedi: – Seydi, nə olub? Seydi cərəyanı Telli Pəriyə aldı görək necə dedi: Başına döndüyüm gül üzlü xanım, Verdigin tel qərq olubdur ümmana, Sənə qurban olsun bu şirin canım, Verdigin tel qərq olubdur ümmana.
Od tutuban cismim və canım alışdı, Gedər olsa indi Şama yetişdi, Verdigin tel qərq olubdur ümmana. Söz tamam oldu. Seydi gördü Telli Pəri başlayıb həzin-həzin ağlayır, dedi: – Xanım, bir tükün nə qədər ərzeşi var ki, sən bu qədər narahat olub ağlayırsan? Telli Pəri gördü Seydi işi başa düşməyib dedi: – Seydi, o tel ki düşüb o çaya, o çay Şamın hakimi Həsən paşanın imarətindən keçir, o tel gedib imarətdən keçəndə tutub Həsən paşaya verəcəklər. Həsən paşa elə biləcəkdir ki, mən o tükü ona elçi göndərmişəm, odur ki, bura qoşun göndərəcəkdir. Seydi dedi: – Xanım, narahat olma, mən gedib o teli taparam. Seydi qayıdıb gəldigi yolu axtardı, tükü tapanmayıb bir daşın üstə oturub aldı görək ağası ilə öz dərdin necə bölüşdürdü: Ay ağalar, bir nurani kəs gördüm, Gəzər qeyb evində Mürtəza Əli, Müşküldə qalanın yetər dadına, Gəzər qeyb evində Mürtəza Əli.
Mədinə dedigim həmən tərəfdi, Seydi deyir: mənim ağam ərəbdi, Gəzər qeyb evində Mürtəza Əli. Söz tamam oldu. Eşidək Həsən paşadan. Telli Pərinin tükün çaydan tapıb gətirib Həsən paşaya verdilər. Həsən paşa vəzirin böyük oğluna bir qoşun qoşub Telli Pərinin qalasına göndərir. Seydi qayıdanda gördü qalanı qoşun araya alıb. Qılıncın çəkib əvvəl vəzirin oğlun öldürdü, sonra qoşunun yarısından çoxunu öldürüb qoşunun qalanı da üz qoydu qaçmağa. Xəbər çatıb Həsən paşanın qulağına. Bu dəfə Həsən paşa vəzirin kiçik oğluna bir qoşun verib qalaya göndərdi. Seydi qalada yatmışdı, Telli Pəri gördü qoşun gəlir, Seydini qıyıb oyatmadı, özü təkcə qoşuna hücum çəkib bütün qoşunu qırdı. Seydi yuxudan ayılıb gördü Telli Pəri bütün qoşunu qırıb. Bu xəbər gedib Həsən paşanın qulağına çatdı, vəzirdən tədbir istədi. Vəzir dedi: – Qurban, mən elə bir iş görərəm ki, Seydilə Pərini tutub sizə təhvil verərəm. Vəzir gəlib bir qarı tapdı, cərəyanı qarıya söhbət elədi. Qarı dedi: – Məni aparın o qalanın qapısında qoyun, sonra uzaqdan keşik qoy, nə vaxt qalanın damında od yansa, onda bilin ki, Seydilə Telli Pərini tutub qolların bağlamışam. Bəli, qarını gətirib qalanın qapısında qoydular. Seydi şikardan gələndə gördü qapıda bir qarı oturub, dedi: – Qarı, burada nə gəzirsən? Qarı dedi: – Ay bala, köç gedib, mən qalmışam, məni evinə qonaq apar. Seydi qarını evinə gətirdi, Telli Pəri qarını eşigə saldı. Seydi dedi: – O qarı yazıqdı, onu niyə eşigə salıbsan? Telli Pəri dedi: – Seydi, o, xətakar bir adamdı, o, bir gün bizi bir-birimizdən ayrı salar, qoy çıxsın getsin. Seydi Pərinin sözünə baxmayıb qarını evə gətirdi. Pəri acığından xəstələndi, qarı tez gedib yemək bişirdi, Seydiyə dedi: – Seydi, Pəri soruşsa, bu bişmişi kim bişirib, deynən özüm bişirmişəm, yoxsa, yeməz. – Sən demə, qarı xörəyin içinə bihuşdarı tökmüşdür. Seydi xörəyi gətirib istədi Telli Pəri ilə yesin. Pəri soruşdu: – Bunu kim bişirib? Seydi dedi: – Özüm.
Seydilə Pəri xanım xörəyi yeyib ikisi də huşdan getdi. Qarı tez bunların qol-qıçın bağlayıb Telli Pərinin dodaqlarına o qədər vurdu ki, yara oldu, sonra dama çıxıb od yandırdı. Keşiklər odu görüb vəzirə xəbər apardılar. Vəzir qoşun götürüb gəldi qalaya. Seydi ayıldı, gördü qol-qıçı bağlıdır. Vəzir düstur verdi. Seydini o qədər vurdular, axır öldü bilib bir quyu var idi, ora atdılar. Telli Pərini də, bir də səmənd atı Həsən paşanın hüzuruna gətirdilər. Amma Pəri xanım ayılıb aldı görək Seydinin ölməsinə nə dedi: Dağlar ağ geyinsin, dəryalar qara, Mən ağlayım, bu cavana vay deyim. Ağlaya-ağlaya deyin biçara, Mən ağlayım, bu cavana vay deyim.
Artdı ürəgimin ahı-qubarı, Öldürdüz, bəs gəlin edin barı, Mən ağlayım, bu cavana vay deyim. Mən Pəriyəm, yel əsdi elimə, Seydi getdi bu diyarda ölümə, O qanlı köynəyin verin əlimə, Mən ağlayım, bu cavana vay deyim. Söz tamam oldu. Səmənd atı neçə nəfərin təvəssütü ilə tövləyə saldılar. Qorxudan yeməyin, suyun tövlənin bacasından verirdilər. Həsən paşa hər yana elan elədi, hər kəs səmənd atı tutub ram eyləsə ona ənam veriləcək. Deməliyəm ki, vəzirin oğlanlarının ölümünə görə Telli Pəri ilə Həsən paşanın toyun qırx gün geriyə atdılar. İndi eşidək Seydidən. Seydi ölməmişdi, hələ canı var idi. Quyunun təkində huşa gəlib gördü hər yer qaranlıqdır. Aldı görək mövlasın necə dadına çağırdı. Əzəl çağırram mövlanı, Dilim mövla-mövla deyər, İkinci rəsulullahı, Dilim mövla-mövla deyər.
Görsəndin merac yolunda Zülfiqar durmaz qınında, Dilim mövla-mövla deyər. Oxuram sureyi-Yasın, Alansan Xeybər qalasın, Çağır Seydinin ağasın, Dilim mövla-mövla deyər. Söz tamam oldu. Quyunun təkinə bir işıq düşdü. Seydinin mövlası gəlib Seydinin yaraların sağaldıb quyudan nicat verdi. Seydi durub yol elədi Şama. Şamda Həsən paşanın elanın eşidib gəldi Həsən paşanın hüzuruna. Dedi: – Mən o səmənd atı ram eylərəm. Seydini gətirib tövləyə saldılar, səmənd at istədi Seydinin başının qapağın götürə, səsindən tanıdı, dayandı. Seydi səmənd atı töylədən çıxardı. Həsən paşa belə görəndə sevindi. Seydi dedi: – Həsən paşa, bu ata yəhər verəsiz, mənə də qılınc qalxan, qalxıb göydə durna tutub gətirərəm. Həsən paşa inanıb düstur verdi Seydi istəyənləri versinlər. Seydi qılınc qalxanı alıb, yəhəri atın belinə qoyub, səmənd atı mindi. Bu vaxt vəzir Seydini tanıdı. Həsən paşaya dedi: – Qurban, bu Seydidir. Seydi aldı görək burada nə dedi: Allahı çağırıb girdim meydana, Zülümkarın boynu üzülsün gərək Haqqı danıb haqqa pərdə çəkənin, Evi binövrədən qazılsın gərək.
İgit gərək dəli çaytək çağlasın, Qarı özü öz işinə ağlasın, Həqiqət elanı yazılsın gərək. Bütün şahın, vəzirin, qarının bədənləri titrətməyə düşdü. Seydi aldı sözünün sonunu: Seydini salma olmaz azara, Seyraqiblər nakam getsin məzara, Şahın xəznəsin çəkin bazara, Yurdu, həm yuvası pozulsun gərək. Söz tamam oldu. Seydi şahı, vəziri, qarını, bütün nə qoşun var idi hamısın qırıb gedib zindandan Telli Pərini də azad eyləyib gəldilər Qəhrəman qalasına, hər nə ehtiyac idi götürüb gəldilər Təbriz şəhərinə, ömürlərinin sonunacan o şəhərdə qaldılar. QURBANİ VƏ PƏRİ XANIM Ustadlar dastanı ustadnamə ilə başlarlar, biz də ustadnamə ilə başlayırıq: Hərcayı gözəlin toruna düşdüm, Alıb ixtiyarım imana, heyif, Dedim canın qıyma özgə canana, Bir gün qəsd eyləyər o cana, heyif.
Heyva təki saralıban solmusan, Hər həsin yarında vəfa olmasın, Onla keçirdigin dövrana, heyif. Xəstə Qasım, sözün söylə arifə, Xırs ilən cövlana gəlmək nə sərfə, Hər nəmək nişansa gəl açma süfrə, Zay edər nəməgi o nana, heyif. Ustadlar ustadnaməni bir yox, iki deyiblər, biz də deyək iki olsun. Namərd ilə çilov kabab yeməkdən, Mərd ilə yeyəsən ağı yaxşıdır. Nadanla əyləşib ləzzət çəkməkdən, Ariflə gəzəsən dağı yaxşıdır.
İnsan hörmət tapar düz danışıqdan, Təzvivkar alimdən, yalançı şeyxdən, Meyxanədə gəzən sağı yaxşıdır. Əzizəm, dostuma mən olmadım yad, İllər can çürütdüm, olmadım ustad, Kişinin yerində binamus övlad, Olduğundan olmamağı yaxşıdır. Ustadlar ustadnaməni iki yox, üç deyiblər, biz də deyək üç olsun, düşmənin ömrü puç olsun: Sürüdən ayrılıb azan qoyunu, Qurt tutub parçalar, qurd yeyər, oğlum. Baxtımın quşunu əldən uçurdan, Döyər təpəsinə, dərd yeyər, oğlum.
Pak insan pir olar, duztək yalanar, Namərd pislər, bəslər arsız dolanar, Dərdin xınavasın mərd yeyər, oğlum. Əlişıqtək alış sönəndə min yol, Bilmədigin işə qoymaginən qol, Sən öz kölgəndən də ehtiyatlı ol, Ağacı içindən qurd yeyər, oğul. İndi sizə haradan xəbər verim, Azərbaycanın Qaradağ mahalında “İri” kəndindən, kimdən Fəramərz bəydən. Fəramərz bəyin iki oğlu var idi. Birinin adı Fərzəli bəy ki iki qızı var idi, o birinin adı Mirzəli kişi idi. Mirzəli kişinin Şah İsmayılın dərbarında böyük məqamı var idi. Bir gün Mirzəli kişi şahdan icazə alıb əhli-iyalın görmək üçün Ayrı kəndinə gəldi. Bir neçə gündən sonra ki istədi getsin, xanımın çağırıb dedi: – Mən şah tərəfindən Hindustana getməliyəm. Mümkündür uzun illər sizi görəməyim, odur ki, səndən istəyirəm boyundakı uşaq olandan sonra qız olsa heç, oğlan olsa qoluna bu bazubəndi bağlarsan. Mirzəli kişi bazubəndi xanımına verib, qohumlar ilə vidalaşıb yola düşdü. Çox zaman keçmədi, Mirzəli kişinin xanımı qurban bayramı günü boyundakı uşağı – bir oğlan uşağıdır – işıqlı dünyaya gətirdi. Qurban bayramı günü olduğuna görə oğlanın adın Qurban qoydular. Dastanın dili yüyrək olar, əzizlərim... Qurbani böyüyüb yeddi yaşına çatdı, onu məktəbə qoydular. İllər bir-birinin dalınca yel kimi keçib, Qurbani gəlib çatdı on yeddi yaşına. Bir gün cümə axşamı ki səhəri cümə günü tətil idi, Qurbani məktəb yoldaşların yığıb başına kəndlərinin yaxınlığında olan “Ərənlər yatağı” adlanan ocağa getdilər. Gecəni burada qaldılar. Sübhə yaxın bunlar dəstəmaz alıb, namaz qılıb, yenə yatdılar. Qurbani təzə huşlanmışdır ki, gördü mövlası həzrət Əli başının üstündə durub əlində büllur camda badə. “Oğul, Qurbani, al bu badəni əlimdən iç”. Qurbani badəni alıb içdi, mövlası dedi: – Bir bu yana bax, gör nə görürsən? Qurbani baxdı gördü bir güllü-çiçəkli bağ görünür, bağda çarhovuzun qırağında bir ay parçası kimi qız əyləşib. Mövlası dedi: – Oğul, bu Gəncə hakiminin bacısı Nigar xanımdır, Nigar xanım onun gizlin adıdır. Hamı ona Pəri xanım deyir, atasının adı Ziyadxan və qardaşı ki Gəncənin hakimidir, adı Abdulla xandır. Onu sənə göstərdigim təki səni də ona göstərmişəm. Burada aşıqlığı da sənə Allah tərəfindən vergi verdim, aşıq libasında gedib onu alarsan. Qurbani bir də baxdı gördü mövlası yoxdur, yuxudan oyanıb başladı ağlamağa, yoldaşları yuxudan oyandılar, gördülər Qurbani ağlayır. Dedilər: – Sənə nə gəldi, bəs niyə ağlayırsan? Qurbani sadə söz ilə yox, bəlkə şeirinən aldı görək başına gələni dostlarına necə deyir: Yatmışdım, üstümə gəldi ərənlər, Səfil, nə yatıbsan, oyan dedilər. Doldu lon sahibi qənbər ağası, Bu gələnə şahi-mərdan dedilər. Yoldaşları dedilər: – Deyəsən, Qurbani şeir deyir, elə bil bunun başına hava gəlib, bəs bu belə eləyir. Qurbani aldı sözün dalısın: Oyandım qəflətdən, açdım gözümü, Ərənlər payına sürtdüm üzümü, Didirdilər haqq söylədim sözümü, Doxsan min kəlməni bəyan dedilər. Biri dedi: – Qurbani yəqin dəli olub, yoxsa o, ağıllı-başlı bir adam idi, özü də neçə ildir ki, bizinən məktəb yoldaşıdır. Görəsən buna nə oldu? Qurbani aldı sözün sonunu: Qurbani, batıbsan qəm dəryasına, Ovçunun məskəni dağ arxasına, Bir sığal ver sən də könül pasına, Aşiqi məşuqə qurban dedilər. Söz tamama çatdı. Qurbaninin yoldaşları dedi: – Bura bax, yazıq Mirzəlinin var-yox bir oğlu var idi, onun da başına hava gəldi. Biri dedi: – Qurbani, bir aydın de görək sənin başına nə gəldi? Qurbani alıb yoldaşlarına görək nə dedi: Laməkan şəhrində gəldim cana mən, Canlar əhli bir canana yetişdim. Əldən-ələ, qabdan qaba süzüldüm, Qətrəydim, bin ümmana yetişdim. Bir gözəlin ələyindən ələndim, Bəli dedim, bəlasına bələndim, Yeri, göyü yaradandan diləndim Ədəb götdüm, ərkana yetişdim. İxlas kəmərin vurdum belimə, Həqiqətən su bağlandı gölümə, Mərifətdən bir yol düşdü əlimə, Gövhər axtarırdım kana yetişdim. Qurbaniyəm, söz müxtəsəri, Ağam əldə tutub abi-kövsəri, Ənbiyalar, övliyalar sərvəri, Pirim olan Şahi-Mərdana yetişdim. Söz tamam oldu. Hava da tamam işıqlandı, bunlar durub əl-üzlərinə bir sıva verib, sonra da uşaqlar Qurbaninin əlindən yapışıb evlərinə gətirdilər. Qurbaninin anası Qurbanini o halda gördükdə rəgi qaçdı. Dedi: – Ay bala, sənə nə olub? Dedilər: – Gecə “Ərənlər yatağı”nda yatmışdıq, Fərzəli bəy gəldi gördü Qurbani öz-özünə şeir deyir. Bir nəfər yolladı ki,: “get bizim evdən sazımı gətir”. Saz gəlincə bir ayrı nəfəri məktəbin mirzəsin dalınca yolladı. Saz gəldi, mirzə də gəldi, o yandan, bu yandan da yığışdılar buraya. Fərzəli bəy dedi: – Oğul, Qurbani, dur ürəyindən keçəni sazınan bizə degilən. Qurbani qalxıb ayağa, sazın zilini zil, bəmini bəm eyləyib, sinəsində müstəhkəm eləyib görək bu gələnlərə nə oxuyur: Cümə günü vardım könül şəhrinə, Gördüm o şəhərdə şahlar şahı var. Üç yüz altmış küçəsin seyr etdim, Qırx səkkiz məhəllə bəndərgahı var. Bir seyidləri var, başı bələkli, Qiyamətdə o da bizə köklü. Bir məscidləri var, min bir dirəkli, Hər yana qılasan qibləgahı var. Bir şəhər görmüşəm, daim oyaqdı, İki şəhər bir-birinə dayaqdı, Həqiqət, mərifət – hər iksi haqdı, Əzəl mərifətin mənzilgahı var. Verəydim məscidə tuş oldum şaha, Ərənlər sərvəri o qibləgaha, Qurbani, qəm çəkmə külli günaha, Qəzası mümkündür, bir Allahı var. Söz tamam oldu. Mirzə gördü Qurbani haqq aşığı olub. Fərzəli bəy dedi: – Ay mirzə, Qurbaniyə bu şeirləri sən öyrədibsən? Mirzə dedi: – Belə şeirləri oxusa mən öyrətməmişəm. Fərzəli bəy dedi: – Bəs, biz Qurbanini sənin məktəbinə qoymuşduq, elm öyrədəsən, ya aşıqlıq? Mirzə dedi: – Fərzəli bəy, Qurbaniyə vergi verilib, indi o, haqq aşığıdır, onun elmi hətta mənim özümdən də çoxdur. Fərzəli bəy özü əvvəldən bilirdi ki, Qurbani haqq aşığı olub, amma istəyir ki, bu macəranı millətə bildirsin, sonra deməsinlər ki, Qurbaninin başına hava gəlib. Fərzəli bəy Qurbaniyə dedi: – Oğul, sözün varsa, yenə de gəlsin. Qurbani aldı dübarə: Yatmışdım, üstümə gəldi ərənlər, Yazılı şəninə ya minəl-əta. İmam ola damadı Əhmədi-mürsəl, Doldurub camını eylədi əta.
Onun üçün keçmişəm can ilə sərdən, İstədim mətləbim şahı-qənbərdən, Kəramət eylədi mənə bir buta. Eşq əlindən namus-arım qalmadı, Nə bir səbrim, nə qərarım qalmadı, Qurbaniyəm, ixtiyarım qalmadı, Dönmüşəm kamana qəddimdir dota. Söz tamam oldu. Dövrələrdən dedilər: – Qurbani nə gözəl sözlər oxuyur. Ay Qurbani, qurtarma, varsa birin də oxu. Qurbani bu dəfə də aldı görək nə dedi: Yer ilə göy yox ikən bin nəzər qıldı, Əritdi gövhəri, dövr eylədi şah, Yox yerdən aləmi bərqərar etdi, Bütün yer üzünü nur eylədi şah.
Qırxları göstərdi əhi-irfana, Peyğəmbər xitabın gətdi dəhana, Həbibin söhbətin şur eylədi şah. İrili Qurbani götürdün indi, Boynumdadır məhəbbətin kəməndi, Dərya üstə oynadırdı səməndi, Özün Cəbrailə pər eylədi şah. Söz tamam oldu. Fərzəli bəy deyir: – Qurbani, oxuduqların büyün üçün bəsdir, gəl otur, yorğunsan, dincəlgilən. Məclis başa çatdı, hər kəs öz evinə getdi, qaldı Qurbaninin anası. Qurbani burada alıb görək anasına nə deyir, anası nə cavab verir: Könül qalxdı, mərdə sarı yeridi, Orda bir şəhər var, adı Gəncə hey, Gözəlləri, məhbubları, xubları, Xub batıblar mala, mülkə, Gəncə hey.
Başına döndüyüm gül üzlü oğul, Dərd çəkmə, heç kəs olmaz məncə hey, Gözəl sevib, abdal olub çaşmısan, Tayın yoxdur sultanca hey, xanca hey.
Qarınclar yuvasını qayırdı, Gözəl kəhlik balasını doyurdu, Fələk vurdu, gözü yaşlı ayırdı, Aram düşüb nazlı yardan, Gəncə hey.
Mən Banuyam, əldən getdi varımız, Kimlər çəkər namus ilə arımız? Çünkü olduq xeyrə, şərə yarı biz, Gəlsən bölək bu borcunu səncə hey. Söz tamam oldu, yatdılar. Səhər açıldı. Fərzəli bəy gəldi Qurbanigilə, görür Qurbaninin anası narahatdır. Soruşur: – Niyə narahatsan? Qurbaninin anası ağlaya-ağlaya dedi: – Qurbani istəyir məni burada tək qoyub, Gəncə şəhərinə gedə. Fərzəli bəy dedi: – Bəs, Gəncəyə nəyə, Gəncədə nə işi var? Burada Qurbani alıb görək əmisinin sorğusuna nə cavab deyir: Dost bizi buyurdu xidməti-şərifə, Dedik ki, baş üstə, gaf və ləm və kaf. Fitnə qaşlı, cadu gözlü sevdigim, Çoxların eyləyib hə və lam və kaf. Sidqi dürüst ulan yetişər hacca, Kimsə də kimsəyə etməz iltica. Peyğəmbər ki qədəm basdı meraca Pişvazına gəldi mim və lam və kaf. Mehdi görər qoşununun sanını, İnsan üçün qurar haqq mizanını, Bir gün alar Qurbaninin canını, Bir gözləri cəllad kaf və lam və kaf. Söz tamam oldu. Fərzəli bəy dedi: – Oğul, bəs sən bir qız almaqdan ötrü Gəncəyə gedirsən, elə bir qız alaram ki, üstünə qız olmaz. Qurbani dedi: – Olan bir iş deyil, mən getməliyəm, gərək gedəm. Dübarə də sazı basıb sinəsinə, aldı görək nə dedi: Gündüzün mehridir, gecənin mahı, Qüdrət üçün ....................zülfün. Ucun tutan gedər həşri-behiştə, Mömünlərin peşti-pənahı zülfün. Şəmsi mat eylədi camalın şövqi Zülmətdə qalmadı qəmlərin zövqi, Katibinin ərzəsi, cənnətin fövqi, Nurdan sənə çəkmiş külahı zülfün. Qurbani der, gözüm, yuxudan oyan, On bir adı gəl etgilən bəyan, Sərasər yazılıb ayeyi-Quran, Katiblər şərh edər ənahi zülfün. Söz tam oldu. Fərzəli bəy gördü Qurbani dedigindən dönən deyil, odur ki, Qurbaninin anasına dedi: – Qurbanini saxlamaq olmaz, o haqq aşığıdır, inşallah ona zaval yoxdur, icazə ver, qoy getsin. Orada Saleh sövdəgar adlı bir tacir var idi, Gəncəyə şal aparıb, şal gətirərdi. Qurbanini anası aparıb o tacirə bərk-bərk tapşırıb, gecə yarısı yola saldı. Amma burada Qurbani anasından ayrılan zaman ağlaya-ağlaya aldı görək nə dedi: Başına dönüm, gülüzlü ana, Gəncə deyib yana-yana gedirəm. Südünü əmmişəm mən qana-qana, Gəncə deyib yana-yana gedirəm. Hacca gedər hacıların hacısı, Yaman olar şirin dilin acısı, Adi Pəri Abdulla xan bacısı, Gəncə deyib yana-yana gedirəm. Səhərin sübhünün dan ulduzudu, Aşıqların söhbətidir, sazıdır, Adı Pəri Ziyad xanın qızıdır, Gəncə deyib yana-yana gedirəm. Anası bir dəfə də Qurbaniyə üz tutub dedi: – Ay oğul, gəl bu yoldan qayıt, sən o qızı görməyibsən ki, bəlkə sən deyən kimi deyil. Qurbani dedi: – Ay ana, mən onu görmüşəm və dedigim kimidir. Anası dedi: – Ay bala, axı sən onu harada görübsən? Cavabında aldı Qurbani: Ay anacan, gedib qalıbdı qəfəs, Bu nişanda belə yarı görmüşəm. Bunca bir gözəli tapmadı könül, Ah çəkibən intizarı görmüşəm.
Onun üçün çəkirəm yarın qəhrində, Nə İran, nə Turan, Gəncə şəhrində, Canlar alan o nigarı görmüşəm. Ay ana, sən məni etmə günahkar, Bəsdi, bunca nə edirsən ahı-zar, Qurbani der, əldən gedib ixtiyar, Xublar şahı o sərdarı görmüşəm. Qurbaninin anası gördü yox, oğlu dayanan deyil, odur ki, aldı görək oğlun tacirə necə tapşırır: Başına döndüyüm, gül üzlü tacir, Əmanətdir can oğlumun, can sənin. Alışıb oduna büryan olmuşam, Əmanətdir can oğlumun, can sənin.
Çağıraram mövlanı, yetişər dada, Mirzəlinin bir oğlu var dünyada, Əmanətdir can oğlumun, can sənin. Banu deyir, gecə-gündüz ağlaram, Sinəm üstün çarlı-çarpaz dağlaram, İllər boyu mən də qara bağlaram, Əmanətdir can oğlumun, can sənin. Söz tamam oldu. Karvan yola düşdü. Gethaget, bunlar gedib bir çəmənzarlığa yetişdilər, Qurbani tacirə dedi: – İcazə versən, atımla bu dərədə bir gəzim, gəlim. Qurbani bir miqdar dolandı, gəldi, bir yerə çatdı ki, orada yol üç yerə bölünürdü, qayıdıb gəldi tacirin yanına, dedi: – Ay tacir, biz bu getdigimiz yol üç yola bölünür, bu yolların hər birisi hara gedir? Tacir dedi: – Oğul, sağ yoldan Gəncəyə üç günlük yoldur, amma haramilər adamı orada tutub öldürərlər, sol yoldan Gəncəyə beş günlük yoldur, amma orada adamı tutub mal matahın alarlar, vəli öldürməzlər, diri yola salarlar, amma orta yoldan Gəncəyə qırx günlük yoldur, oradan gedək, sağ-salamat gedib məqsədə çataq. Qurbani dedi: – Ay tacir, mən üç günlük yoldan gedəcəgəm. Tacir dedi: – Ay oğul, səni anan mənə tapşırıb, gedərsən səni öldürərlər. Qurbani çox israr elədi, axırda taciri hirsləndirib cana gətirdi. Tacir dedi: – Dur atını da sür, haraynan gedirsən get! Qurbani atın minib yola düşdü. Qurbani gəlib sağ yolnan getdi. Gəlhagəl, gəlib çatdı bir dağın təpəsinə, gördü qabaqda bir dağın başında bir qalaça var, yolun üstündə iki nəfər dayanıb. Sən demə bunlar haramilər imiş. Haramilər gördülər bir atlı oğlan gəlir, amma yola nabələddir, dedilər: – Ay sultan, ay xan, gəl yaxına, burada bizə qonaq ol. Yeməgimiz var, yeyək. Qurbani tacirin sözün xatırladı, aldı görək burda öz halına münasib nə oxuyur: Dəli könül, sənə sultan dedilər, Öz-özünə sultan olmaq yəni nə? Əzəl danışanda bir az fikir elə, Sonrasında peşman olmaq yəni nə?
Əkib onun cəfasını çəkməyə, Tanış loğman xəstəyə baş çəkməyə, Özgələrə loğman olmaq yəni nə? Qurbaniyəm, çağıraram imdada, Şah şahı özü yetsin fəryada, Anam yoxdur, tək qalmışam dünyada, Birdən-birə suzan olmaq yəni nə? Söz tamam oldu. Qurbani atını çapıb qaçdı, haramilər bunun dalına düşdülər. Qurbani Arazın qırağına, gördü qabaq Arazdır, haramilər gördülər, bu oğlan özün vurdu Araza, bunlar da özlərin Araza vursalar öləcəklər. Odur ki, qayıtdılar. Qurbani gördü qərq olur. Üzün tutdu göyə, aldı görək mövlasın harayına necə çağırır: Canım övliyanın gör hikmətin, Darda qalsam özün yetirən Əli. Üzündə niqabı bir ərəb gəldi, Özü öz meyitin götürən Əli.
Onu nuş etdilər qırxlar cəminə, İşarə eylədi göydəki günə, Günü günortadan qaytaran Əli. Kim əlini sevməz əlbətt yağıdır, Əlini sevənin üzü ağıdır, Qurbaniyəm, müşküllərin çağıdır, Cəmi müşkülləri bitirən Əli. Söz tamam oldu. Qurbani gördü bir atlı ərəb Arazın o tayından əlin uzadıb dedi: – Oğul, əlini ver əlimə. Qurbani əlin verib mövlasının əlinə, sudan nicat tapdı, düşdü mövlasının ayaqlarına. Dedi: – Ya mövla, bura haradır? Mövlası dedi: – Oğul, bu yolu düz getsən, Gəncə şəhərinə çatarsan. Qurbani gözün yoldan çəkib, mövlasına baxanda gördü gözdən qeyb olub. Qurbani düşdü yola, bir az gəlmişdi, gördü yolun qırağında camaat tamaşaya yığılıb. Camaatı bura yığan dərviş İbrahim idi. Dərviş İbrahim ömrünü kələkbazlıqla keçirmişdi. Yoldaşı Heydərə dedi: – Çiynində saz bir aşıq bura gəlir, qəbul eləsə, bunu da özümüzlə dolandırardıq, oxuyardı, yaxşı pul yığardı. Bir-iki qıran özünə verib qalanın özümüz götürərdik. Qurbani gəlib bu gəncə yaxınlaşanda dərviş İbrahim dedi: – Ay aşıq, istəsən gəl bizimlə yoldaş ol, sənə yaxşı pul çıxar. Qurbani gördü bu kişi düz adama bənzəmir, odur ki, dedi: – Baba dərviş, Allahınan öz aramızda düz ilqar eyləyək ki, bir-birimizə xəyanət eyləməyək, mən qəribəm. Belə deyəndə dərvişin rəngi atdı, kələkbaz adamın rəngi ya qızarar, ya da saralar. İşi belə görəndə Qurbani dedi: – İcazə versən, bir oxumaq oxuyum. Dərviş dedi: – Oxu?
Aldı Qurbani: Tel eyləmə felli dərviş, Belə kar eyləm olmaz. Yıxıbsan könlüm şəhrini Murgüzar eyləmək olmaz.
Dərd başına gələnlərə. Hər üzünə gülənlərə, Etibar eyləmək olmaz. Qurbaniyəm, sözüm məzə, Köhnə dərdim oldu təzə, Dərdi biləni dər bilməzə, Giriftar eyləmək olmaz. Söz tamam oldu. Dərviş İbrahim dedi: – Bala, haralısan? Dedi: – Baba dərviş, Qaradağdanam. Dərviş dedi: – Qaradağın harasından? Dedi: – Soruşmasan yaxşıdır, sən əyri, mən düz, ayrılığa döz. Mən xudahafiz, Allah sizə yaxşı yol versin. Qurbani bunlardan ayrılıb, yoluna davam etdi. Gəldi gördü bir bulağın ətrafında bir dəstə qız-gəlin gül dərib əldən-ələ verirlər, gülmək səsi göyə qalxıb. Qurbani oturub bir daşın üstündə, görək öz dərdini necə söylədi: Ay ariflər, bu dünyanın üzündə, Təzəcə açılan güllər sevinsin. Başı ağ ləçəkli, gülgəz yanaqlı, Telləri dağıdan yellər sevinsin.
Göllərə tökülsün ağ quşlar, qazlar, Binişan oğlanlar, şahzadə qızlar, Onlarla danışan dillər sevinsin. Qurbani der, mən yemərəm narıncı, Yar-yara baxarmı belə zarıncı, Almanı, heyvanı, narı, turuncu, Onları oynadan əllər sevinsin. Söz tamam oldu. Qızlar Qurbaninin səsin eşidib araya aldılar, dedilər: – Aşıq, bir az bizim üçün çal. Qurbani bir az çalıb oxuyandan sonra dedi: – Buradan Gəncəyə nə qədər yoldur? Dedilər: – Bir saat. Qurbani bunlardan xudahafizlik eyləyib yola düşdü. İndi sizə Nazir Məmmədəlidən xəbər verim. Nazir Məmmədəli Pəri xanımın qardaşı Abdulla xanın vəziri idi. Özü də Pəri xanımın elçiligin eləmişdi. Bir gün Nazir Məmmədəli gəldi. Abdulla xana dedi: – Qurban, icazə ver toyu başlayaq. Abdulla xan dedi: – Pərinin özündən soruşum, görüm nə deyir? Abdulla xan Pərini çağırıb dedi: – Nazir Məmmədəli deyir ki, toyu başlayaq, nə deyirsən? Pəri xanım dedi: – Bir qızı bir ərə verərlər, iki ərə verməzlər ki? Abdulla xan tapmadı, dedi: – Məgər nə olub? Pəri xanım dedi: – Qaradağlı Aşıq Qurbanini yuxumda görüb onunla əhd və peyman bağlamışam ki, ona ərə gedəm. Abdulla xan dedi: – Yuxu düz olmaz. Pəri xanım dedi: – O, aşıq libasında bura tezlikdə gələcək. Abdulla xan Nazir Məmmədəlini çağırıb Pəri xanımın dedigini ona dedi. Nazir Məmmədli qayıdıb öz-özünə fikir elədi, dedi: – Gəl, bu şəhərdə Qurbani və Pəri adı deyilməyi qadağan elə, Qurbani adında aşıq gəlib bilməyib adın deyəndə tutdur. Bəli, şəhərdə car çəkildi ki, indən belə heç kəsin haqqı yoxdur, Qurbani və ya Pəri kəlməsin ağzına gətirsin, hər kəs bu adları çəksə dara çəkiləcək. İndi eşidək Qurbanidən. Qurbani gəlib Gəncə şəhərinə çatdı. Çün sazı yaxşı saz deyildir, odur ki, axtarıb bir sazbənd tükanı tapdı. Daxıl olub bir saz istədi, sazbənd usta Qurbaniyə bir saz verdi. Qurbani yenə aldı sazı, bir mizrab vurdu dedi: – Usta, tükanda nə saz var? Usta Qurbaniyə nə qədər saz verdi, Qurbani sevmədi. Usta dedi: – Aşıq, bir də bir sədəfli sazım var, ancaq onu Abdulla xanın bacısı Pəri xanım düzəltdirib ki, aşığım gələcək ona töhfə verəcəgəm. Qurbani dedi: – Usta, onu da gətir baxım. Usta sədəfli sazı gətirdi. Qurbani bir mizrab vuranda, sazın səsi tükanı bürüdü, elə bu vaxt ustanın Nərgiz adında bir qızı tükana nahar gətirdi. Usta dedi: – Cavan, birini də oxu görüm, necə oxuyursan. Aldı Qurbani: Usta, bir qız sevdim sizin ellərdə, Cəmi gözəllərin səbəbkarıdır. Günəş nişanəli, qəmər misallı, O, cahan xubunun cilvədarıdır. Usta öz nəzərində belə tutdu ki, yəqin Qurbani qızı Nərgizə aşiq olub, odur ki, dedi: – Sağ ol, aşıq, o sazı elə sənə verəcəgəm, Pəri xanıma ayrısın düzəldərəm. Yaxşı oxursan, dalısını oxu! Aldı Qurbani: Canan bilsə gəldicəgim can eylər, Canın dost yolunda ərməğan eylər, Qaş cəllad, qəmzələri qan eylər, Mələklər şahının sitəmkarıdır.
Camalın cümlə cahan əfsərdi, Ağzında dişləri ləl və gövhərdi. Sinəsi dağlın təzə qarıdır. Usta dedi: – Aşıq, çox yaxşı oxuyursan, sazı sənə müftə verəcəgəm. Aldı Qurbani: Mənim dərsim əlifdədir, beydədir, Bir gözəl sevmişəm, cana faydadır, Desələr Qurbani bu sövdadır, Söylə, bir Pərinin yadigarıdır. Qurbani və Pəri adı gələndə usta Qurbaninin üstünə qışqırdı, dedi: – Nə danışırsan? Tez dur sazı götür, buradan çıx, məmurlar eşidər, mənim tükanımı dağıdarlar. Qurbani istədi sazın pulunu versin, usta yavaşca dedi: – Pəri xanım bu sazı səndən ötrü düzətdirib, pulunu da verib. Şəhərdə Qurbani və Pəri adını çəkmək qadağandır. Bir də bu adları dilinə gətirmə, yoxsa tutub öldürərlər. Qurbani ustadan xudahafizlik eyləyib tükandan çıxdı. Qurbani gəlirdi, gördü bir memar bir minarə tikir. Aşağıdan yuxarı baxırdı ki, memar onu görüb dedi: – Ay aşıq, mənim bu bürcümə bir tərif oxu. Qurbani aldı görək nə oxudu: Haqqım əmr eylədi, gəldim dünyaya, Gözüm açdım, maıl oldum o bürcə. Alim olub haqq kəlamın oxudum, Düz yazıdır, qail oldum o bürcə.
Göydə gəzən Cəbraildir, pəridir, Qapıçısı şahi-mərdan Əlidir. Yalvarıban sail oldum o bürcə. Qurbaniyəm, axtardığım tapmışam, Kəbə yapmamışam, könül yapmışam, Qırxlar məclisindən bir pay qapmışam, Həqiqətdir, hail oldum o bürcə. Söz tamam oldu. Memar Qurbanidən təşəkkür elədi, Qurbani yola düşdü. Gəldi gördü bir yığıncaq var. Bu yığıncaq Aşıq Əhmədin və on səkkiz şagirdin oxumaqlarına yığılmışdılar. Bu cəmdə qaradağlı da çoxdur, yaxşı da aşıqlara pul verirdilər. Gördülər saz çiynində bir cavan oğlan dayanıb, üzündə tük təzə-təzə tərləyir. Dedilər: – Qoy Aşıq Əhməddən icazə alaq, bu cavan aşıq da bir az oxusun. Məhəmməd adda bir oğlan gəldi Qurbaninin yanına, dedi: – Aşıq, icazə alsaq, bizə oxuyarsan? Dedi: – Oxuyaram. Dedi: – Haralısan? Qurbani dedi: – Qaradağlıyam. Məhəmməd dedi: – Biz də qaradağlıyıq. Aşıq Əhməd icazə verməyə bilməz. Məhəmməd sonra gedib Aşıq Məhəmməddən icazə aldı. Qurbani girdi meydana, sazın basıb sinəsinə aldı görək nə oxudu: İbtida bismillah girdim meydana, Aşıqlar ustası görün handadı? Pünhanı dərdlərim çoxdur canımda, Dürrü gövhərlərim hələ kandadı.
Sürəyyatək yatmamışam, oyağam, Şahindən ayığam, qazdan sayağam, İki gözüm gözlər sübhi dandadı. Cavan aşığın oxuması hamının xoşuna gəldi, “əhsən” səsi göyə qalxdı, belə olanda Aşıq Əhməd qəzəbləndi amma hələ dinmədi. Aldı Qurbani sözünün sonunu: Mənə badə verib həzrət Əli, O, nə buyurub, demişəm bəli, Qurbaninin fikri-zikri, xəyalı, Axır ki, mətləbi Pəri xandadı. Söz tamam oldu. Hamı “afərin” dedi. Aşıq Əhməd qabağa yeridi, dedi: – Gərək sənlə deyişək. Qurbani dedi: – Aşıq Əhməd, sən on səkkiz aşığın ustadısan, mənimlə deyişmək bir iftixar deyil. Aşıq Əhməd əl çəkmədi. Hamı dedi: – Olsun, deyişin. Görək nə olur? Qurbani dedi: – Olsun. Aşıq Əhməd, nə xəbər alırsan al. Aldı Aşıq Əhməd: Səndən xəbər alım, ey cavan aşıq, O nədir ki, göydən haça gəlibdi? Kim idi gəşt etdi merac evini? Minib Burağını, necə gəlibdi? Dövrədən dedilər: – Cavan aşıq cavab verənməyəcək, bu çətin sualdır. Amma aldı Qurbani: Sənə cavab verim, ay Aşıq Əhməd, Zülfiqardır, göydən haça gəlibdi. Peyğəmbər dolandı, gəzdi meracı, Minib Burağını, gecə gəlibdi. “Afərin” səsi göyə qalxdı, Aşıq Əhməd hirsləndi, aldı dübarə: O nədir ki, tapılmadı çarası, O nədir ki, düzəlmədi yarası, İsmayıla gələn qoyun balası, Nə gündə, nə ayda, qoça gəlibdi. Dövrədən hamı nigaran baxırdı, görəsən buna cavab verə biləcək? Aldı Qurbani: Ölümdü, tapılmadı çarası, Tənə sözdür, düzəlmədi yarası, İsmayıla gələn qoyun balası, Şəvvalın onunda qoça gəlibdi. Yenə də “afərin” səsi göyə qalxdı. Aldı Aşıq Əhməd: Əhməd deyər, kimdir getdi meraca? Kimdir təam verdi fəqirə, aca? Yalan sözlər gəlməz hesaba, vəcə Kimdir meracdan gecə gəlibdir? Cavabında aldı Qurbani: Qurbaniyəm, Məhəmməd getdi meraca Əli təam verdi fəqirə, aca, Yalan sözlər gəlməz hesaba, vəcə, Məhəmməd meracdan gecə qayıtdı. Söz tamam oldu. Camaat Qurbaninin başından pul yağdırdılar, dedilər: – Aşıq Əhməd, indi Aşıq Qurbani soruşacaq, sən cavab verəcəksən. Aldı Qurbani: On altı gözəlin seyrinə vardım, Gözüm düşdü gözəllərin dördünə. Altısı bədxasiyyət, dindirmək olmaz, İkisi mehriban, de bəs dördü nə? Aşıq Əhməddən cavab olmadı. Dedi: – Oxu, hamısına bir dəfə cavab verəcəgəm. Qurbani gülüb aldı dübarə: Ay ağalar, dərdim yaman artıbdı, Çərxi fələk eldən daşım atıbdı, Səkkiz şeydən bu dünyanı tutubdu, Ab və atəş, xak və baddır, dördü nə? Sən demə, Abdulla xan kiçik vəzir Hüseyn bəylə şikardan qayıdırmışlar ki, bu yığıncağı görüb, gəlib bu iki aşığın deyişməsinə qulaq asırmışlar. Abdulla xan öz qəlbində bu cavan aşığa məhəbbət bəslədi. Aldı Qurbani: Qurbani sözlərin eylədi tamam, Ovladı rəsulə hezaran salam. Səkkiz şey gəlibdir insana ənam, Ağıl, mərifət, huş, kamal dördü nə? Söz tamam oldu. Aşıq Əhməd cavab verə bilmədi. Aşıq Qurbani qabağa yeriyib dedi: – Aşıq Əhməd, qaydadır, aşıq aşığı bağlayanda sazın alar. Amma mən sənin sazın almıram, çün bu saz neçə oğulları və qızları bir-birinə yetirəcək. Amma indən belə heç kəsə dolaşma. Abdulla xan Qurbani adını eşidəndə öz qəlbində dedi ki, bu, bacım Pəri xanım deyən aşıqdır. Odur ki, Hüseyn bəyə dedi: – Mən getdim, sən ucadan aşığı mənim dərbarıma gətirərsən. Elə ki deyişmə qurtardı, Hüseyn bəy qabağa gəlib Qurbaniyə dedi: – Mənim dərbarıma getməliyik. Camaat əfsus eylədi ki, çün bu aşıq Qurbani adını dilinə gətirdi, odur ki, aparırlar dərbara. Qurbani qəbul eyləyib Hüseyn bəylə yola düşdülər. Gəlib dərbarın bağına varid olanda Hüseyn bəy dedi: – Aşıq, sənə bir sözüm var, o da budur ki, bağdan çıxınca dövrə bərə baxmayacaqsan. Qurbani arif idi, dedi: – Əlbətt, bura Pəri xanımın bağıdır. Odur ki, dedi: Əziziyəm, yar anlar, Yar sözünü yar anlar, Sözü işarə ilə de, Arif olsa, yar anlar. Qurbani dedi: – Hüseyn bəy, sən şərtini dedin, qoy mən də deyim. Dedi:
– Şərtin nədir? Qurbani dedi: – Mənim uşaqlıqdan bir qarın ağrım var, bağdan keçəndə tutar, o sancı əgər tutsa, mən bir addım da ata bilmərəm. Vəzir dedi: – İnşallah ki, burada sənə heç zad olmaz. Elə bir az gəlmişdilər ki, Qurbani gördü Pəri xanım külafirəngidə əyləşib, barmaqlarına xına qoyur. Odur ki, oturdu yerə. Hüseyn bəy dedi: – Niyə oturdun? Qurbani dedi: – Sancım tutdu. Pəri xanım bu səsi eşidəndə dərindən qulaq verdi. Hüseyn bəy dedi: – Ay sənin son aşıqlığın olsun. İndi Abdulla xan sənin oturmağın bilsə, səni də, məni də öldürər. Pəri xanım dedi: – Hüseyn bəy, kimlə danışırsan? Hüseyn bəy dedi: – Bir cavan aşıq var, onunla. Pəri xanım diqqətlə baxanda gördü sevgilisi Qurbanidir. Özünü sındırmayıb dedi: – Aşıq, sənin sancının dərmanı nədi? Qurbani dedi: – Bir-iki kəlmə oxusam, düzələrəm. Pəri xanım dedi: – Onda bəs oxu! Aldı Qurbani: Pəncərədən hayıl-mayıl baxan yar, Baxan dilbər məni candan eylədi. Nuru dəydi, canım odlar yaxdı, Yaxan dilbər məni candan eylədi.
Məst olar, səst olar onlardan əmən Açıldı düymələr görsəndi... Yaxan dilbər məni candan eylədi. Qorxum yoxdur sultandan, xandan, At oxların gəlib keçsin canımdan, Ağ əllərə Qurbaninin qaynından, Yaxan dilbər məni candan eylədi. Söz tamam oldu. Pəri xanım dedi: – Hüseyn bəy, aşığı hara aparırsan? Hüseyn bəy dedi: – Xanım, bu Abdulla xanın xoşuna gəlib. Odur ki, istəyir özünə aşıq eyləsin. Bunlar durub gəldilər Abdulla xanın yanına. Daldan Pəri xanım da kənizlərilə bahəm bu məclisə gəldilər. Nazir Məmmədəli dedi: Xan, bu kimdir? Abdulla xan dedi: – Bu qaradağlıdır, özü də haqq aşığıdır. Nazir Məmmədəli dedi: – Bu yaxşı aşıq olanmaz. Abdulla xan dedi: – Oxumağın görmüşəm, yaxşı aşıqdır. Nazir Məmmədəli dedi: – Onda imtahan edək. Abdulla xan dedi: – Qurbani, razısan? Qurbani dedi: – Bəli.
Nazir Məmmədəli Qurbaninin gözlərin bağladıb, qabağında Quranı açıb barmağını qoydu bir ayənin üstünə, dedi: – Əgər haqq aşığısan, bu ayəni şərh ver. Pəri xanım gəldi, qapının dalından qulaq asırdı. Elə bu ləhzə Qurbaninin mövlası Əli hazır oldu. Quranın Nazir Məmmədəli ona göstərən ayəsindəki, həmə merac ayəsidir, xəbər verdi. Dedi: – Oğul, qorxma, səni bu yola dəvət edən var, özü də həmişə darda sənə köməkdir. Bir də Qurbaniyə qapının dalında olan qızlardan xəbər verdi. Qurbaniyə dedi: – Gəl elə bir şeir oxu ki, həm Nazir Məmmədəliyə cavab olsun, həm də bu qızlara rəbti olsun. Aldı Qurbani: Cəbinin təcəlla, camalın günəş, Külli-şeyin halik Allah deyibdir. İki qab qövsin qar eyneyn, Bilmirəm qanıma nə suysayıbdır? Hamı Qurbaninin bu düz cavabından təəccübləndi. Nazir Məmmədəli Qurbaninin sözündən seçdi ki, qapının dalında qızlar yığılıb, odur ki, qapını açıb dedi: – Xanım, gəlin yaxından qulaq asın. Qızlar məclisə varid oldular. Pəri xanım dedi: – Aşıq nə əcayib cavablar verir? Bunu aşıq Qurbani eşidib aldı dübarə: Peyğəmbər gedəndə ərşi əlayə, Kimə nəzər saldı, kim gəldi sayə, Ərşin mələkləri ol tamaşayə, Söylədi nə gözəl, nə əcayibdir. Nazir Məmmədəli gördü qızlar bura gələndən Qurbani lap cuşa gəlir, odur ki, Pəri xanıma üz tutub dedi: – Xanım, tamaşa elədigiz bəsdir. Burada naməhrəm var. Məclisdən xaric olun, gedin yenə qapının dalından qulaq asın. Deməliyəm ki, Qurbani gözü bağlıdır bu sözləri eşitmir, vəli övlası hər zadı onun gözünə görsədir. Qızlar məclisdən xaric olub əvvəlki yerlərinə getdilər. Aldı Qurbani: Peyğəmbər qayıtdı ərşi-əladan, Bizə xəbər verdi ol hüveydadan, Camalın şöləsi təfsiri-ayədən Ay şəqqeyn eyləyib gün də qaibdir. Qurbani gördü, Pəri xanıma çox ziynət vurublar, özü də təbəssüm eləyir, odur ki, dedi: Təbəssüm eyləyir hərdən nazənin, Mərifət anlayın, mənasın bilin, Ya müşki-ənbərdir siyah kakilin, Ya şəbi-yeldadır, ya qayibdır. Bu ləhzə mövlası yenə Qurbaniyə dedi: – Oğul, sən burada həqiqətdən danış, sonra Pəriyə şeir deməyə vaxt var. Aldı Qurbani: Elmi mədənisən, kərəmin kanı, Sənsən bu dünyanın dərul-əmanı, Qurbani, bəsdir sən həddini tanı, Məlaik üzünə durma ayıbdı. Söz tamam oldu. Abdulla xan dedi: – Nazir Məmmədəli, Aşıq Qurbani imtəhandan çıxdı. Hüseyn bəyə dedi: – Aşıq Qurbanini apar, otaqların birində istirahət eləsin. Qurbani gedib otaqda yatdı. Pəri xanım kənizi axsaq Xubanı götürdü, gizlincə gəldi Qurbaninin otağına, gördü Qurbani yatıb. Aldı görək Pəri xanım Qurbanini necə oyadır: Şirin yuxusuna qurban olduğum, Dur yuxudan sən mehribanım, ay oğlan. Bu həsrət gözlərim baxsın gözünə, Dur yuxudan din-imanım, ay oğlan.
Kənardan baxmaqla doya bilmirəm. Xuban yanımdadır deyə bilmirəm, Aç gözünü, çıxdı canım, ay oğlan. Artırma könlümün dərdi-sərini, Yaxşı var, yaman var burda görünü. Başına dolandır məzlum Pərini, Aç gözünü, yox tavanım, ay oğlan. Söz tamam oldu. Qurbani yuxudan ayıldı, amma özün yuxuluğa vurdu. Pəri xanım kənizdən utanıb Qurbaninin yanında çox qalmadı. Odur ki, istədi qayıtsın, aldı Qurbani görək nə dedi: Sallana-sallana gedən salatın, Gəl belə sallanma, göz dəyər sənə. Al yaşıl geyib qarşımda durma, Yayın bəd nəzərdən, söz dəyər sənə.
Hansı bir igidin vəfadarısan, Kölgədə dayanmış dağlar qarısan, Səhərin günəşi tez dəyər sənə. Qurbani der, heç kəs yarın öyməsin, Əl uzadıb açım yaxan düyməsin, Dəstələ, zülflərin yerə dəyməsin, Yollar qübarlanar, toz dəyər sənə. Söz tamam oldu. Pəri xanım qayıtdı Qurbaninin yanına. Qurbani dedi: – Xanım, icazə ver, sinəmə yenə söz gəlib, deyim. Aldı Qurbani: Ey səlatin, aşıqların sərində, Sənin zülfün kimi piştab olmaz. Camalına Pəri müştaq olanlar, Bidar olar, gözlərində xab olmaz.
Yusif kənan sövdasına girmişəm, Mən fələk ayını göydə görmüşəm, Yerdə sənin kimi mehtab olmaz. Qurbani der, budur səndə nəzərim, Mən səni sevmişəm gül üzlü yarım, Ta sən sağ ol, şirindilli nigarım, Mən ölsəm, bu aləm heç xarab olmaz. Söz tamam oldu. Pəri xanım Qurbaniyə dedi: – Sabah gecə mənim qonağımsan, sabah kənizimi yollaram gələrsən. Pəri xanım durub getdi. Bəli, sabah Pəri xanım kənizin Qurbaninin dalınca yolladı. Özü də bağbana tapşırdı ki, bağın qapısın bu gün açıq qoy”. Çün kəniz özü də Qurbanini sevmişdir, odur ki, Qurbanini dəvət edəndən sonra gəlib bağın qapısın örtdü. Qurbani bir qədər gəzəndən sonra gəlib yol tapmadı, bağın bir təhər divarından aşıb bağa varid oldu. Bir xeyli gəzdi, bir zad tapmadı, yorulub gəldi çarhovuzun qırağında yatdı. Çün bağ çox böyük idi, odur ki, dedi, hovuzdan su gətirməyə gələndə qızlar gəlib məni burada görərlər. Pəri xanım bir qədər gözlədi, gördü Qurbanidən xəbər olmadı, durub qızları da götürüb çıxdı bağa. Çarhovuzun yanına çatanda gördü Qurbani yatıb, bunların səsin eşidən Qurbani durdu. Aldı Pəri xanım görək nə dedi: Altı yol gəlmişdim, bu da yeddidi, Öldüm bu bağçanı gəzə-gəzə mən. Dedim: yar sevmişəm unutdu getdi, Öldüm bu bağçanı gəzə-gəzə mən. Aldı Qurbani: Şəbnişin eyləyib yola düşmüşəm, Yar, mənim gəldigimi bilmədinmi sən? Dərdini çəkməkdən dəli olmuşam, Yar, mənim gəldigimi bilmədinmi sən?
Gözüm doymaz sənin kimi canandan, Cananı itirən tez olar candan, İnanmırsan, soruş şahı-xubandan, Öldüm bu bağçanı gəzə-gəzə mən.
Mən qurbanam sənin kimi canana, Olmuşam dərdindən dəli-divana, Dağılsın otağın, ev ilə xana, Yar, mənim gəldigimi bilmədinmi sən?
Pəri sənə qurban, dirili Qurban, Yolunda fədadır bu baş ilə can, Bir əlimdə fanus, yanımda Xuban, Öldüm bu bağçanı gəzə-gəzə mən.
Qurbani der, sən bir sonasan sona, Görməsəm, qalardım mən yana-yana, Kənizi göndərdim əhdi-peymana, Yar, mənim gəldigimi bilmədinmi sən. Söz tamam oldu. Qurbani, Pəri xanım və qızlar gəldilər Pəri xanımın otağına. Sizə kimdən xəbər verim, Nazir Məmmədəlidən. Nazir Məmmədəli gecəni fikir elədi ki, mən gərək Aşıq Qurbanini öldürəm. Durub səhərə yaxın yavaşca gəldi Qurbaninin otağına, baxdı, gördü Qurbani yoxdur. Tez qaçdı Abdulla xanın yanına, dedi: – Qurbani gecəni gedib Pəri xanımın yanına. Abdulla xan düstur verdi ki, gedin Qurbaninin yerinə baxın görün yerindədir, ya yox? Baxdılar, dedilər, Qurbani yoxdur. Abdulla xan cəlladlarına düstur verdi ki, gedin Qurbanini tutub gətirin. Pəri xanım dedi: – Qurbani, daha səhər açılır, dur yavaşca buradan get, yoxsa, bilib gəlib səni öldürərlər. Qurbani aldı görək nə dedi: Səhəri bülbüllər nə fəğan eylər, Düşəndə güzarı çəməndən ayrı. Səhər-səhər qönçəsindən ayrıban Şəqiqlər gülməz səməndən ayrı.
Sirrini saxlayan sirdaşların var. Sənin ilən günün qardaşların var, Mənim kimsənəm yox, yar, səndən ayrı. Qurbani der, məgər axır zamandı, Sevgi sevgisindən ayrı yamandı, Bağrım dəlik-dəlik, sinəm peykandı Mənim üzüm gülməz vətəndən ayrı. Söz tamam oldu. Pəri xanım dedi: – Qızlar, gedin bağda bir az bənövşə dərin. Qurbanini gülünən yola salım. Qızlar gedib gül dərdilər, verdilər Pəri xanıma. Pəri xanım bənövşə güllərini Qurbaniyə verəndə, aldı Qurbani: Başına döndüyüm, ay qəşəng Pəri, Adətdir, dərərlər yaz bənövşəni. Ağ nazik əllərlə dər, dəstə bağla, Tər sinən üstə düz bənövşəni. Başına döndüyüm, bağa gəl, bağa, Üzün hörmətindən bağa nur yağa, Dəstə-dəstə dərib taxır buxağa, Bənövşə qız iylər, qız bənövşəni. Səhər olcaq nə bülbüllər oxuşdu, Hökm olundu, süleymanlar yerişdi, Sərt qış gəldi, gülün vaxtı sovuşdu, Daha iyləmərik biz bənövşəni. Qurbani der, bundan sayrıdır, Nə etmişəm, yarım məndən ayrıdır, Ayrılığmı çəkib boynu əyridir, Heç yerdə görmədim düz bənövşəni. Söz tamam olub. Qurbani cəlladlar gəlincə özün çatdırdı otağına, dedilər: – Abdulla xan səni axtarır. Qurbani gəldi, Abdulla xanın yanına. Abdulla xan dedi: – Harada idin? Aldı Qurbani görək nə dedi: Dolanırdım mən də məlul sərgərdan, Bir pəri camal heyran elədi. Ayaq qoydum, girdim dostun bağına, Könül o bağçanı seyran elədi.
Şirin söhbətinə, şirin sözünə, Aləm mat qalırdı lalə üzünə, Axır mən qəribi mehman eylədi. Həccə gedər hacıların hacısı, Yaman olur şirin dilin acısı, Pəri xanım Abdulla bəy bacısı, Məclisində yarım dövran eylədi. Söz tamam oldu. Abdulla xan çün Qurbanini çox sevirdi, göz ilə Qurbaniyə işar elədi ki, Nazir Məmmədəli indi gələr, sən bu sözləri demə. Qurbani dedi: – Abdulla xan, icazə ver, gözüm görənə deyim: Pərinin bağında seyran elədim, Sanasan bağında güllər açılmış. Çıxartdım könüldən dərdi, qubarı, Xoş güftarlı şirin dillər açılmış. Sifətdə Züleyxa yarı Yusifin, Xubların subusan eylədim vəsfin, Boyu uzun, beli incə məhbubun, Buxaqında gözəl xallar açılmış. Hasil oldu Qurbaninin diləyi, Tanımaram nə sultanı, nə bəyi. Mirvari qolbağı, bəyaz biləyi, Dal gərdanda siyah tellər açılmış. Söz tamam oldu. Nazir Məmmədəli gəldi çıxdı, gördü Qurbani ilə bacarmayacaq. Odur ki, qayıtdı evinə. Bir ay keçmişdir ki, Abdulla xanı qonaq çağırdı dedi: – Sən ki deyirsən Qurbani haqq aşığıdır, gərək onu bir qədər imtahan eyləyək. Abdulla xan dedi: – O haqq aşığıdır, nə qədər imtahan eləyirsən, elə. Nazir Məmmədəli Qurbanini çağırıb dedi: – Oğul, səndən yenə imtahan alacağam. Beş qız gələcək, bütünü bir növ libasda, gərək adların deyəsən. Bəli qızlar gəldilər. Aldı Qurbani: Nə əcəb sevdaya düşdüm, Siz yol verin, Pərim gəlsin. Əcəlin şərbətin içdim, Siz yol verin, Pərim gəlsin. Qızların biri gəlib keçəndə dedi: Dağların başı dumandı, Didəmin yaşı ümmandı, Bu gəlin Şahı-Xubandı, Siz yol verin, Pərim gəlsin. Sonra qızların biri gəlib keçəndə dedi: Yolunda qoymuşam canı, Kipriklərin tökər qanı, Bu gələn də Şəhrəbanı Siz yol verin, Pərim gəlsin. Daha vəzirin qızı gəlib keçəndə dedi: Əyninə geyib qırmızı, Alma kimi yanır üzü, Bu gələn vəzirin qızı, Siz yol verin, Pərim gəlsin. Nəhayət, Pəri xanım üzü niqablı gəlib keçəndə dedi: Mən ağlaram zarı-zarı, Bu zülmü götürməz tarı, Bu gələn Qurbani yarı, Siz yol verin, Pərim gəlsin. Söz tamam oldu. Hamı təəccüb eylədi. Nazir Məmmədəli dedi: – İmtahanın biri qaldı. Gedib Abdulla xanın qulağına dedi: – Mən cəlladları ayrı otağa çağıracağam, əllərinə qılıc verəcəgəm, yalandan Qurbanini öldürməyə fərman verəcəgəm, Qurbaninin özünün də xəbəri olmayacaq. Əgər haqq aşığı olsa, gərək bu işdən xəbər verə. Bəli Nazir Məmmədəli bu işi görüb dedi: – Qurbani, indi mən nə elədim? Aldı Qurbani: Deyir, könül, sevmə xublar xubunu, Onun hər muyunda yüz min hala var. Səni min bəlaya giriftar elər, Bilməz onun qəbrəsindən al alar. Qırxlar məclisində söyləyir adım, Ərşə bülənd olub dad fəryadım, Su yerinə qan içəcək cəlladım, Bilmək olmaz, üryan qılınc dal olar. Bax cəmalı Yusif ibn Yəqubdur, Aləmə şəms olan hüsnü həbibim, Ala gözlü, şirin dilli məhbubum, Zinəxdanı dörd şöləli xal olar. Günəş nə yandırıb, qəmlər nə yaxar, Qətrələr oyanıb ümmana axar, Qurbani der, kim şahına kəc baxar, Onun kamalına tez zaval olar. Söz tamam oldu. Gördülər Qurbani bu imtahandan da çıxdı, o biri otaqda qızlar məclisində qızların əlində bıçaq meyvə yeyirdilər. Bir ləhzə Qurbani olan qapı açıldı. Qızların birinin gözü Qurbaniyə düşdü. Meyvə əvəzinə əlini kəsdi. İstədi ki, dönüb Qurbanini Pəri xanıma göstərsin, əli toxundu, Pəri xanımın üzünə, qan dəydi. Nazir Məmmədəlinin Əsmər adında bir kənizi var idi, bu ləhzəlib gəlib dedi: – Qurbani, indiki haqq aşığısan, de görüm, qızlar olan otaqda nə olub? Deməliyəm ki, Əsmər də Qurbaniyə vurulmuşdur. Deyirdi: – Kaş Qurbani imtahandan çıxmaya, Pəri xanımı ona verməyələr, mən gedəm. Aldı Qurbani: Başına döndüyüm alagöz Pəri, Eyşin qurub otağında saqinin. Cahar zülfü bir-birinə vuruldu, Qanlar oynar buxağında saqinin. Elə bu ləhzə bıçaq Pəri xanımın ayağın kəsib, aldı sözünün sonunu: Qurbani der, bu dərd mənə qalınca, Canım çıxıb yar xətrini alınca, Payız gecələri sabah olunca, Gözüm yağı çırağında saqinin. Söz tamam oldu. Hamı bu dəfə də heyran qaldı. Nazir Məmmədəli dedi: – Mən istibah eləmişəm, Qurbani haqq aşığıdır. Düstur verdi, şərab paylandı, çün Qurbani haqq aşığı idi, şərab içməzdi, amma Abdulla xan o qədər içdi ki, huşu başından çıxdı, öz qəlbində dedi, indi vaxtıdır. Gəlib Abdulla xanın yanına yavaşca dedi: – Qurban, ənamı ver. Abdulla xan dedi: – Nə istəyirsən? Yenə də dedi: – Qurban, ənamı ver. Abdulla xan dedi: – Nə istirsən? Üç dəfə təkrar edəndən sonra Nazir Məmmədəli dedi: – Qurbaninin qətlinin fərmanın. Abdulla xan kefli-kefli götürüb Qurbaninin ölüm fərmanın yazıb imzaladı. Nazir Məmmədəli cəlladı çağırdı ki, apar Qurbanini öldür. İş belə olanda aldı Qurbani: Xəstə düşüb qürbət eldə yataram, Bir kimsə yoxdur ki, oyada məni. O siyah tellərin, şirin dillərin, Alıbdı sevgilim, ay oda məni. Evimin dalında çeşmədə su var, Gözüm gördü, könlüm eylədi qubar. Məndən qeyri bəlkə bir sevgisi var, O səbəbdəndir salmır o, yada məni. Sənsən Qurbaninin gül üzlü yarı, Qalsa qürbət eldə artar azarı, Hərdən oğrun baxar o, mənə sarı, Yaxası yandırar ay oda məni. Söz tamam oldu. Qurbani gördü Abdulla xandan səs çıxmadı, cəllad istəyir bunu apara, odur ki, aldı görək Abdulla xana nə dedi: Ay ağalar, ay qazılar, Yar yaman aldatdı mən. Əl atdım xan ətəginə, Xan kənar atdı məni.
İlişdi sonam telinə, Düşdüm dilbilməz əlinə, Aldı, ucuz satdı məni. Qurbani der, mənim adım, Adəm atadır bünyadım, Şeş atdım, çahar oynadım, Axır fələk uddu məni. Söz tamam oldu. Nazir Məmmədəli cəllada dedi: – Apar bunu. Cəllad götürdü. Qurbani dedi: – Ay cəllad, sən Allah qoy Pərini də görüm. Pəri gəldi Qurbaninin yanına. Gözlərindən yaş neysan kimi yağırdı. Aldı Qurbani: Gözəl Pərim, gəl Allahı sevirsən, Daldalanma, bir də göstər yara üz. Astana gör yarın astanasında, Qulluq eylə, xidmət eylə yara yüz.
Sağ qoşundu, sol ləşkərdi, sağ elim, Nagahmanam, mən bu dərdən sağalım, Təbib birdi, dərd min birdi, yara yüz. Qurbani der, bura gəldim yar üçün, Kəs cigərim doğra, bağrım yar için, Yar odur ki, yardan sonra yar üçün, Zülf dağıda, yaxa yırta yara yüz. Söz tamam oldu. Qurbani dedi: – Daha bu mənim Pəri xanımla son görüşümdü. Aldı görək daha nə dedi: İstəyirsən gəlib mənə yetəsən, Ayaq götür ta ki yara yetincə. Ömrüm bağçasının gülün dərərlər, Dost bağından az kənara yetincə. Hər igidin sığınmayın başına, Əl aparmaq olmaz haqqın işinə, Su gəlib yığılıb novun başına Həsrət çəkir taki pərə yetincə. Qurbani, sözlərin yara asta söylə, Sızıldaşır yaram, yar, asta söylə, Bir ac qarın doyur, yar az tas eylə, Nagah-nagah könüllərə yetincə. Söz tamam oldu. Cəlladlar Qurbanini götürüb bir dağın ətəginə gətirdilər. Qurbani cəlladları anda verdi ki, saxlayın, qoyun bir oxuyum. Aldı Qurbani: Yaralandım ürəgimin başından, Yara deyin yaralarım bağlasın. Oxlanmışam kiprigindən, qaşından, Mən ölürəm, onu Allah saxlasın.
Canan gəlib öz evindən ötmədi, Həsrət oldum, əlim yara yetmədi, Vəzir də mənimtək hər vaxt ağlasın. Qurbaninin dərdi həddən ziyada, Çağırsam ağamı yetişər dada. Desələr necə oldu o binəvada Mən al geydim, o qaralar bağlasın. Söz tamam oldu. Cəlladlar bir- birinə baxıb dedilər: – Bunun nəyin öldürək? Dedilər: – Cavan, səni boşlayacağıq, buradan çıxıb gedərsən İsfəhana, şeyxoğlu şahın dərbarına. Ona Nazir Məmmədəlinin əlindən şikayət edərsən. Qurbanini boşladılar. Mövlası Qurbaniyə demişdir ki, ona zaval yoxdur. Bəli, Qurbani yola düşüb gəldi bir yerə çatdı ki, gördü dağların başında qar var, bağçada gül-çiçəklər açılıb. Bura həmən yer idi ki, Qurbani Gəncəyə gələndə qovub Araza salmışdılar. Qəhr Qurbanini boğdu, aldı görək nə dedi: Yeri, dağlar, sənlə həmdəm olmaram, Dağlar, əsirgədiz qarı da məndən. Seyraqibin tənə-tənə sözləri, Vurdu cida saldı yarı da məndən. Bu köynəgin bu yaxası, bu bağı, Bu sinənin bu düyünü, bu dağı, Bağban idim, mən bəcərdim bu bağı, Bağban əsirgədi narı da məndən. Söz tamam oldu. Durub düşdü yola. Gəlhagəl, çatdı İsfəhana. Çox əziyyətdən sonra şeyx oğlun görməyib mehtər başından soruşdu: – Şah nə vaxt eşigə çıxar? Dedi: – Üç aydan bir atlara gəlib baş çəkər, onda nişan verərəm onunla danışarsan. Qurbani mehtərxanada qaldı, üç ay keçdi, xəbər olmadı. Bir aydan sonra şəhərdə hay düşdü ki, cəşn olacaq. Sən demə Qurbaninin atası iyirmi il Hindustanda səfir olandan sonra İsfəhana gəlirmiş. Cəşn onun gəlməyi üçün imiş, hamı çıxdı pişvaza. Şeyx oğlu şah da atlı gəlib keçəndə mehtərbaşı şeyx oğlun Qurbaniyə göstərdi. Qurbani bilmirdi atası gəlir. İsfəhanın meydanına hamı yığışmışdır. Qurbani gəldi şeyx oğlunun yanına. Dedi: – Şeyx oğlu sağ olsun! Mənə zülm olub, sənə şikayətə gəlmişəm. Dedi: – Oğul, dərdin nədir? Aldı Qurbani: Mürşidi-kamilim, şeyx oğlu şahim, Bir ərzim var qulluğunda şah mənim, On bir aydır burada intizar qaldım, Olasan dərdimə bir agah mənim. Mehtərbaşı şeyx oğluna dedi ki, qurban, bu oğlan on bir aydır sizi görmək istəyir, Gəncədən gəlib, şikayəti var. Şeyx oğlu dedi: – Bəs Gəncədə sənin dərdinə çatan olmadı? De görüm sənə kim zülm edib? Dərin-dərin dəryaları boyladı, Xəncər alıb qara bağrım teylədi, Getməz damağımdan dudu ah mənim. Yığılıban bir araya gəldilər, Şirin canım eşq oduna saldılar, Döydülər, söydülər, yarım aldılar, Axıtdılar göz yaşım billah mənim. Talib olan dərsin alar pirindən, Qəvvas olan dürr götürər dərindən, Gözü yaşlı keçdim Xudafərindən, Yüküm oldu qəm və hicran ah mənim. Oxuyur bülbüllər, budur gəldi yaz, Qurbaninin canı yolunda niyaz. Sərim sadağadır, özüm payandar, Candan qeyri yoxdur bir matah mənim. Söz tamam oldu. Şeyx oğlu gördü Qurbani bir ağıllı başlı adamdır. Dedi: – Oğul, baş tapmadım dərdindən, aydın de! Aldı Qurbani: Gəncə dağlarından, uzaq yollardan, Əlbəttə ki, birmurada gəlmişəm. Eşqin sitəmindən, çərxindən, əlindən, Bir şahım var mənim, ona dada gəlmişəm.
Oxuyub elmimə çatdığım yerdə, Bir şirin yuxuda yatdığım yerdə, İçirdilər mənə badə, gəlmişəm. Bülbül idim, ayrı düşdüm gülümdən, Fələk vurdu, cida saldı elimdən, Qurbaniyəm, mən nazirin əlindən Şeyx oğluna mən imdada gəlmişəm. Söz tamam oldu. Elə bu vaxt xəbər gəldi ki, qurban, budur Mirzəli bəy gəlir. Qurbani dedi: – Görəsən, mənim atam olmaya? Mirzəli bəy gəlib şeyx oğluynan görüşdü. Qurbaninin gözü ona düşdü, qanı qaynadı. Gözlərinə yaş doldu. Mirzəli bəy baxdı, gördü şahın yanında bir oğlan durub. Gözləri yaşınan dolub. Mirzəli bəy dedi: – Qurban, bu oğlan niyə ağlayır? Şeyx oğlu dedi: – Bu azərbaycanlıdır. Buna zülm olub. Mirzəli bəy Qurbaniyə dedi: – Azərbaycanın harasındansan? Qurbani dedi: – Qaradağdan. Mirzəli bəy dedi: – Qaradağın harasından? Qurbani dedi: – İri kəndindən? Dedi: – İridə kimin oğlusan? Qurbani dedi: – Mirzəli bəyin oğlu. Dedi: – Onda gərək bazubəndin ola. Qurbani anası verdigi bazubəndi verdi Mirzəli bəyə. İki ata-oğul bir-birilə qucaqlaşdı. Mirzəli narahat oldu. Şeyx oğlu dedi: – Niyə narahatsan? Dedi:
– Qurban, mən iyirmi bir, iyirmi iki il qürbətdə olam, sən mənim tək övladımın şikayətinə çatmayasan. Şeyx oğlu pecanı çağırıb üç yüz atlı qoşub Qurbani ilə Gəncəyə sarı yola saldı. Bir də bir namə yazdı ki, Gəncənin valisi Abdulla xan, atan Ziyad xan öləndən sənin əlindən çox xətalar çıxıb, qızı el qaydası ilə Qurbaniyə ver, toyu İsfəhanda olacaq. Bəli, bunlar neçə müddət yol gəlib çatdılar Gəncə şəhərinə. Bunların gəlməyi Nazir Məmmədəliyə çatdı, qaçıb Abdulla xana xəbər verdi. Nazir Məmmədəli dedi: – Bunlar gəlib bizi hökumətdən kənar eyləyirlər, yaxşısı budur ki, yalandan bir keçi öldürüb tabuta qoyub camaatla bahəm aparıb qəbrstanda quylayaq, deyək Pəri xanım ölübdür. Bəli, bunlar belə elədilər. Yalandan qəbrstanda oturub ağlamağa başladılar. Qoşun yetişdi. Gördü hamı qara geyinib. Abdulla xan çıxdı qoşunun qabağına. Qonaqpərvərlik edib naməni pecandan aldı. Naməni oxudu, Abdulla xan dedi: – Nazir Məmmədəli, özün cavab ver. Nazir Məmmədəli dedi: – Pəri xanım bu gün dünyadan köçdü, dəfn elədik. Qurbaninin halı pozuldu, amma mövlası hazır olub dedi: – Oğul, inanma, səni bu yola çağıran var. Aldı Qurbani: Fələk, sənlə əlləşməgə bir belə meydan ola, Açıla haqqın qapısı, bir belə divan ola, Getmiş idim mürşidümə dərdimə dərman qıla, Mən nə bilim, mən gəlincə xak ilə yeksan ola. Pərim zülfün sayəsində bir qədər yatmaq gərək, Tabutu sərv ağacı, kəfəni yarpaq gərək, Tez yuyun, tez götürün, mənzilə çatmaq gərək, Barılahım, necə qıydın bir belə cavan ola. Bir gülü ki dərənmirsən, dərib xəndan eyləmə, Bir könülü hörənmirsən, yıxıb viran eləmə, Haqq-Taaladan səda gəldi, Qurbani, qəm eyləmə, Yazı yazan belə yazdı, çoxlar peşman ola. Söz tamam oldu. Qurbani dedi: – Yalan deyirsiz, Pəri xanım ölməyib. Elə bu vaxtda da Nazir Məmmədəli pecanı çəkib bir çox rüşvət boyun oldu. Pecan Qurbaninin üstünə qışqırdı ki, bunların ölüsü ölüb, sən niyə oxuyursan? Qurbani işi belə görəndə aldı dübarə: Zina əhli bihəyalar şərm həyanı atdılar, Adəm oğlu yoldan çıxıb bir-birin aldatdılar Qazılar rüşvət alıb şərm həyanı satdılar. Bu divan kun divan deyil ədalət divanı gözəl. Axşam olcağın məğriqdə batdı şəms, doğdu qəmər, Yer üzünə gəlgələ düşdü ki, ta oldu səhər, Bir hüsnü camal gördüm mən, ağlım itdi sərasər, Pərim girib o niqaba, yanında canan gözəl. Gərək, biçarə Qurbani, sən bu cəbrə dözəsən, Əl uzadıb o yasəmən bağdan bir gül üzəsən, Yaşın yetirdin əlliyə, indi üz tut yüzə sən, Əslimiz turabdır, məskənimiz kan gözəl. Söz tamam oldu. Qurbani dedi: – Pəri xanım indi qəsrdə bizi gözləyir, inanmırsız gedək qəsrə. Bunlar gəldilər qəsrə. Gördülər Pəri xanım diridir, amma ağlamır, soruşdular, niyə ağlamırsan? Dedi: – Mənim sevgim Qurbanini Nazir Məmmədəli bir il olar öldürüb, ona ağlamıram. Bu yandan Qurbani özünü Pəri xanıma göstərdi. Pəri xanım Qurbanini diri gördükdə qanadı olmadı ki, uçsun. Odur ki, sevincindən onu yenə ağlamaq tutdu. Baxdılar gördülər Abdulla xanla Nazir Məmmədəlinin rəngi saralıbdı, pecan gördü daha işin üstü açıldı. Dedi: – Şahın əmridir, gərək Qurbani ilə Pəri xanımı İsfəhana aparam. Orada şah özü onların toyun eləsin. Bəli, mollalar gətirdilər, bunların kəbinin kəsdi. Sonra Pəri xanımı da götürüb İsfəhana sarı yola düşdülər. Gəlib İsfəhanda şeyx oğlunun hüzuruna çatdılar. Mirzəli bəy dedi: – Şah sağ olsun, Qurbaninin anasının gözü yoldadır. İcazə versən onun toyun öz kəndimizdə eləyək. Şah qəbul elədi. Düşdülər yola, gəlib İri kəndinə çatdılar. Mirzəli bəy və Qurbani Qurbaninin anası ilə görüşdülər. Burada qırx gün, qırx gecə toy oldu. Qurbani öz toyunda çox oxumaq oxudu ki, onlardan biri də budur: Özün şah, aşkar adın Həqaiq, Özüncə .......Cəbrail Pərim. Dua əfsunundu, fəriştə zülfün, Cəmi bəlalardan təfail Pərim. O məhrəm sirrinə əyyarlığım yox, İqrarıma bil ki, inkarlığım yox, Mənim də səndən qeyri bir yarım yox, Can və baş yoluna həqail Pərim. Qurbani girişmiş meydanın dərin, Oxuyanlar bilir dəryanın dövrün, Bir qıya baxanda yandırdı pərin, Yetmiş min il qaldı Cəbrail Pərim. Qurbani ilə Pəri xanım bir ömür şadlıqla ömür sürdülər, sizi də həmişə şad yaşayasız.
Yüklə 2,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|