Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
AŞIQ BƏHMƏNLƏ HUMAY XANIM
Yüklə 2,22 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AŞIQ ƏLƏSGƏRLƏ ZƏRİŞ XANIM
- AĞ AŞIQLA SÜSƏNVƏR XANIM
- DASTANLAR SARA VƏ XAN ÇOBAN Nəsihətnamə
AŞIQ BƏHMƏNLƏ HUMAY XANIM Günlərin birində Aşıq Bəhmən Göyçə mahalının Gəncə şəhərində bir toy eləyir. Onun gözəl çalıb oxuması Gəncədə hamının xoşuna gəlir. Bu toydan sonra Aşıq Bəhmənin öyü (tərifi) hər yana yayılıb, Şirvanda Humay xanımın qulağına çatır. Humay xanım özü bilgili bir şair olduğu üçün ad açmışdı, ona görə də bütün aşıqlarla düşmən olub, onlarla deyişib bağladığı aşığı öldürddürürdü. Bir gün Humay xanım bir çapar tapıb dedi: – Gündə neçə alarsan, səni yollayam Göyçə mahalına? Çapar bir tümənə işləsəydi Humay xanım iki tümən pul, bir yaxşı at verib dedi: – Dayan namə yazım, apar yetir Gəncə şəhərində Aşıq Bəhmənə! Humay xanım qələm, kağız götürüb Aşıq Bəhmənə belə bir namə yazdı: Məndən salam olsun Aşıq Bəhmənə, Əgər hünərin var, bizim elə gəl! Naməni görəndə qaçma bir yana, Əlbət sən bir gün keçərsən ələ, gəl! Çapar dedi: – Xanım, yaxşı yazmadın. – Sənin də şeirdən başın çıxar? – Hələ bəlli deyil, naməni alanda qaçacaq ya yox? Sən indidən deyirsən “Qaçsan keçəcəksən ələ, sən”. – Sənin başın çıxmaz, qulaq as ikincinə! Namə çatsa, əgər mərd oğlu mərdə, Alanda naməni qalmaz o yerdə. Neçəsin salmışam bilinməz dərdə, Əgər gəlsən, sən bu başdan belə gəl! Çapar dedi: – Hə, bu yaxşı iş oldu, belə yazsan, gələr. Humay xanım dedi: – Qulaq as, son bəndinə: Yalandan mahala salmaginan hay! Şairlikdə daha gəlməz mənə tay. Bizim Şirvan eli, öz adım Humay, Əgər bülbül olsan bizim gülə gəl! Çapar gülümsədi. Humay xanım dedi: – Nəyə güldün? – Son bəndi yaxşı dedin “Bülbül olsan bizim gülə gəl!” Humay xanım naməni möhürləyib dedi: – Aşıq Bəhməni tap, naməni ver, cavabın da al gətir! Çapar atlanıb neçə gün yol gedəndən sonra çatdı Gəncə şəhərinə. Öz-özünə dedi: – Aşıqlar qəhvəxanalarda olarlar. Yaxşıdı gedim qəhvəxanalardan soruşum. Bir neçə qəhvəxanadan soruşub birində dedilər: “Aşıq Bəhmən burda olar, bir az gözləsən gələr”. Çapar oturub bir çay içib dincəldi. Bir az sonra dedilər: “O guya əlində saz gələn Aşıq Bəhməndi”. Çapar yönəlib Aşıq Bəhmənə sarı dedi: – Qardaş, Aşıq Bəhmənsən sən? – Hə mənəm. – Göyçə mahalından? – Hə. Naməni verdi aşığa. Aşıq naməni oxuyub pozuldu, sonra güldü. Çapar dedi: – Niyə pozuldun? Niyə güldün? – Buna görə pozuldum, bir arvad mənə namə yazıb. Sevinməyim də ondandır. Gedib bağlasam, onu alacağam. Çapar dedi: – Namənin cavabın yaz, mən gedim, sonra toy fikrin elərsən! Aşıq Bəhmən sazı köynəyindən çıxardıb zilini zil, bəmini isə bəm köhləyib dedi: – Çapar, mən deyim, sən də yaz! Aldım salamını namə göndərəm, Allah qoysa, sizin elə gəlirəm. Sədanı eşidib düşdüm yola, Mən bülbüləm, səntək gülə gəlirəm. Çapar dedi: – Bəh-bəh, onun cavabın elə bu yaza bilərdi. Aşıq dedi: – Qulaq as! Göyçədən gəlirəm mən sizin yerə, Maya gərdən çəksə, nə eylər nərə?
Düşdüm yola indi, hələ gəlirəm. Heç kimə vermərəm meydanda aman, Sərrafam, seçərəm mən yaxşı-yaman, Özüm göyçəliyəm, adımdır Bəhmən, Yük bağlayıb düşüb yola gəlirəm. Namənin başın bağlayıb verdi çapara, dedi: – Sən get! Mən də gəlirəm, əlimdə toyum var! Çapar naməni alıb dağları, yolları aşıb neçə gündən sonra Humay xanımgilə çatıb naməni verdi Humay xanıma. Humay xanım yol gözləməkdə, Bəhmən toylarda xoş keçirir. Günlər gəlib ötdü, orucluq ayı yaxınlaşdı. Bir gün Bəhmən oturub namələrin tökdü qabağına görsün kimin toyun eləyib, kiminki qalır? Namələrin içində gözü sataşdı Humay xanımın yazısına. Namənin üstündən bir ay keçir. Durub sazı salıb çiyninə, atlanıb ata, Şirvana sarı yollandı. Dağlardan, dərələrdən aşıb yolları keçdi. Doğma yurdundan uzaqlaşan Aşıq dönüb geridə qalan Göyçə dağlarına baxarkən kövrəldi: “Görəsən, bir də bu yerləri görə biləcəm, ya yox?” Gündüzlər yol gedib, gecələr dincəldi, neçə gündən sonra Şirvan şəhərinə çatdı. Humay xanımın evin soruşub yollandı onlara sarı. Bir nəfər bunun qabağın kəsib dedi: – Qardaş, aşıqsan? – Bəli. – Niyə gəlibsən? – Gəlmişəm Humay xanımnan deyişəm. – Oğul, qayıt get. – Əmi niyə? – O, bağladığı kəsi öldürddürür, sən cavansan, səni də bağlayıb öldürddürər. – Olsun. İnsan ilqarının üstündə ölsə də yaxşıdı. Bəhmən kişidən ayrılıb yönəldi Humay xanımın evinə. Qapını çaldı, kəniz qapını açıb gördü əlində saz bir aşıqdır. Soruşdu: – Aşıq kimsiz? – Mən Göyçəli Aşıq Bəhmənəm, Humay xanım istəyib, gəlmişəm. – Yaxşı, dayanın gəlim – deyə kəniz qayıtdı evə. Xanım namə yazdığız aşıqdı. – De gəlsin içəriyə! Kəniz qayıtdı qapıya sarı “Aşıq, buyur evə”. Aşıq Bəhmən keçib içəri gördü böyük gül-çiçəkli bir həyətdi. Humay xanım gözəl bir hovuzun qırağında oturub, bir yanda samavar qaynayır, bir yanda qaravaşlar şənlikdədirlər. Humay xanım görən kimi ayağa qalxıb “Xoş gəldiz, Aşıq” dedi. Bəhmən yönəlib Humay xanımın yaxınlığında oturub dedi: – Ay qız, deynən şəhərdə car çəksinlər, meydanı da hazırlasınlar, sabah deyişmə başlanacaq. Şəhərdə car çəkildi. Deyişməni hamı bildi. Gecə ötüb səhər oldu. Meydan sulandı. Deyişməni yazmaq üçün mirzələr düzüldü. Şəhərdə yaşıyanlar gəlib meydanı çevrələdi. Aşıq Bəhmən keçib meydanın baş ucunda tək oturdu, özü də necə kədərlidir. O yandan Humay xanım qızlarla birlikdə gəldi Bəhmənin yanına. Bəhmən yerindən qalxıb “Xoş gördük” dedi. Humay xanım cavab verib üzün tutdu meydandakılara : – Ay bura yığışanlar, mən namə yazıb Aşıq Bəhməni deyişməyə çağırmışdım. İndi görürsüz, budur, gəlib! Biz deyişəcəyik, qəzavatı siz edəcəksiz. İki aşıq girib meydana, mirzələr əldə qələm gözləyirlər söz başlasın. Öncə Humay xanım dedi: – Aşıq Bəhmən, eşit! Özünə güvəndin, yoxsa qanmadın? Vardır bir əlamət səndə, gəlibsən. Soruşdun, de sənə nə dedi ellər? Bu yolları neçə gündə gəlibsən? Aşıq Bəhmən: Allahı bir bilib buraya gəldim, Vardır çox hünərim, mən də gəlmişəm Adını soruşub yükünü bildim, Bar bağlayıb mən on gündə gəlmişəm.
Özündən çox demə, mən də şairəm, Hər bir yana sözlərimi yayıram, Necəsən ki, çəkəm çənən ayıram? Şahmartək çalaram, nəyə gəlibsən?! Aşıq Bəhmən dedi: – Xanım, dava eləmirik ki, mənim əngimi çıxardasan? Bu söz meydanıdı, sözü deyirsən, cavabını eşit! Çox şairəm demə, səni ataram! Matah edib, karvanlara qataram, Səmalarda gəzən, uçan qartalam, Əlimdə tur, kəmənd ilə gəlmişəm.
Əhəstədən danış, çıxma göylərə! Yüz min tülkü neylər, söylə sən, şirə? Söz ilə meydanda vuraram yerə, Humay salıb səni fəndə, gəlibsən.
Bir mürdə görürəm mən səni yerdə, Sən ki bir cücəsən, nə işin şeirdə? Mən səni salaram bilinməz dərdə, Bəhməni sal görüm fəndə, gəlmişəm! Birinci məclis qurtardı. Qız dedi: – Dincələk, səhər yenə deyişərik. Aşıq Bəhmən dedi: – Yox, xanım, dincəlmək vaxtı deyil. Sən çağırıbsan, mən də gəlmişəm. Sözünü qurtar. Qız öz-özünə dedi: “Gəl bundan müəmma soruş, cavab verməsin”. Başladı: Məndən salam olsun Aşıq Bəhmənə Necə quşdur, dövr eyləyir havada? Pərvazlanar gah havada, zəmində, Gahdan abdal olar, gəzər yuvada. Hamı öz-özünə dedi: Bunun suvalına heç kim cavab verənməyib. Bu aşıq da girəkəcək”. Bəhmən sazını köksü üstünə alıb dedi: Al cavabın deyim, ay Humay xanım, Könül quşu dövr eyləyər havada. Pərvazlanar gah havada, zəmində, Könül bir qəfəsdi qalıb yuvada. Mirzələr dedi: – Düzdür. Humay xanım dedi: – Bunun da cavabın ver! Alışıb pünhanda gözəgörünməz, Qəst eyləsə bu dünyanı ərinməz Gah xəstədi, gahı sağdı, sürünməz, Haqqa doğru rəbanı var duada. Aşıq Bəhmən: Dil əyləşib pünhan gözə görünməz, Arasa cahanı heç də ərinməz Şad olasan, qəm çəkəsən, o gülməz Mömün bir kəs hər bir zaman duada. Humay xanım: Gah yaxşı oluram, gahdan da yaman, Gahdan lüt füvardır, gahı peşiman, Cəsədim alışır oda, hər zaman, Humaya ağ olan qalar piyada.
Gahı zaman şadam, gahı məlulam, Qərib, qürbət eldə necə zəliləm. Şahı Mərdan, yetiş dada, əliləm, Bəhmən də, inşallah, qalmaz piyada! Sözlər qurtardı, qız gördü meydan Bəhmənindi, dedi: – Bu gün bəsdir, qalsın sabaha! Bəhmən dedi: – Yox, xanım, indi desək yaxşıdı! Növbət Bəhmənin idi. Bəhmən sazını köhləyib dedi: Nə ilən bilərdin söz hesabını? O, nədir ki, aləm tutmaz cahana? O, nədir ki, mən görmüşəm ha bunu, Həm istidi, həm sərindi dahana? Humay cavab verənmədi. Aşıq Bəhmən sazı basıb bağrına dedi: Haradan su içər əlimdəki sazım? Nə ilə ucalır mənim avazım? Bəhmənəm, varımdı nəzir-niyazım, Ayrılmayır səndən sözüm mahana. Qız yenə cavab verənmədi. Hamı meydandakılar Bəhmənə “sağ ol!” dedilər. Aşıq Bəhmən Humay xanımı deyişməkdə bağlayıb qabaqcadan dediyinə görə Humay xanımdan elçilik etdi. Humay xanım da “hə” deyib iki aşıq evləndilər. Toylarını tutub ikisi birgə qayıddılar Göyçə mahalına. Onlar şən yaşadılar, sizlər də şən yaşayın.
– Ələsgər, bura kimi gəlmişik, gəl gedək Qılışlı kəndinə, mənim orda bir siğə qardaşım var, onu da görək! Ələsgər qəbul eləyib, bunlar döndülər Qılışlı kəndinə. Kəndin üstündə bulaq başında kənd qızlarından yığışmışdılar su doldursunlar. Ələsgərin gözü qızların arasında göyçək bir qıza sataşdıqda bir könüldən min könülə onu sevdi. Axı Ələsgər Səhnəbanu xanımdan sonra təkcə sevdiyi qız elə bu bulaq başındakı idi. Qızlardan birisi Ələsgərə dedi: – Ay aşıq qardaş, bizə bir tərif deyəsən! Ələsgər dedi: – Gözüm üstə. Sazı köynəyindən çıxardıb başladı: Axşam-sabah, çeşmə, sənin başına! Bilirsənmi neçə canlar dolanır? Bülbül buxaq, lalə yanaq, ay qabaq, Şahmar zülflü, pərişanlar dolanır.
Camalları bənzər bayram ayına, Belə gözəllərin xaki-pakına Mənim kimi çox qurbanlar dolanır. Gördüm gözəlliyin bizə bildirir, Qaş oynadar, xəstə könlüm güldürür, İşvə ilə, nazınan adam öldürür! Qəmzəsində, nahaq qanlar dolanır. Məni qoca gördü, ürpəndi açdı, Ala gözlərinə gözüm sataşdı, Huş başımdan getdi, xəyalım çaşdı, Murguruhum asımanlar dolanır. Adım Ələsgərdi, Göyçə mahalım, Dolanım başına, mən dərdin alım, Hüsnün şöləsinə xəstə xəyalım, Pərvanələr, şəmistanlar dolanır. Ələsgər sözün qurtarıb Həsənə dedi: – Bu qızlardan soruş, gör o guzə dolduran qız kimin qızıdı? Həsən gördü Ələsgər öz siğa qardaşı İbrahimin qızı Zərişi deyir, Ələsgərə dedi: – Mən onu tanıyıram, indi gedərik evlərinə, atasınnan tanış olarsan! Həsən Ələsgərlə gəldi İbrahim kişinin qapısın çaldı. İbrahim kişi çıxıb gördü qardaşlığı Həsən, bir də bir aşıqdır. “Xoş gəldiz, gəlin içəriyə!” deyə yol verdi. Bunlar oturmuşdu, Həsən İbrahim kişiyə Ələsgərin onun qızı Zərişi sevdiyini dedi. İbrahim kişi də razı olub dedi: – Təzə il qabaxdadır, gələrsiz qohum olluq! Bu anda Zəriş xanım qapıdan içəri girib “xoş gəldiz” deyə oturdu. İbrahim kişi dedi: – Aşıq, hələ bir ağız bir üçün oxu, eynimiz açılsın! Ələsgər sazın köhləyib oxumağa başladı: Bir gözəl gördüm bu gün Yusifi-Kənandan betər, Gül yanaqdı, ayna qabaq, huri-qılmandan betər, Gözlər görüb gül camalın, bağrım olub qandan betər! Dərdlilərə dərman edər həkimi-loqmandan betər.
Səhralarda Məcnun kimi “Leyli” deyib ah çəkərəm! Şirinin Fərhadı kimi sahibi-səngi daşərəm, Həsrətindən ölmüşəm mən o Şeyxi-Sənandan betər! Görmədim mən birin belə, gözəllər şahı, müxtəsər, Bircə görüb ayrı düşən çox çəkər ahı, müxtəsər, Gül camalı xəcil eylər, şəms ilə mahı, müxtəsər, Ay qabağın nur şöləsi, mehri-dirəxşandan betər. Aşıq Ələsgərə “sağ ol” dedilər. Ələsgərin gözləri Zərişin yanağındakı cüt xalına düşdükdə dözənməyib birində oxudu: Gözəl, sənə məlum olsun, Alışmışam, yanıram mən! Ala gözlər süzüləndə, Canımdan usanıra mən!
Hayıf bizdən aralısan! Sən də yardan yaralısan! Duruşundan qanıram mən. Mənim adım Ələsgərdi, Dərdim dillərdə əzbərdi, Xalları dürrü gövhərdi Sərrafıyam tanıram mən. Ələsgərin oxumağı kənd əhlinin qulağına çatıb, hamı yığıldı İbrahim kişinin evinə. Ələsgərdən istədilər onlara bir həqiqətnamə oxusun. Ələsgər saza mizrab endirib oxudu: Könül, sən ki düşdün eşqin bəhrinə, Narın çalxan, narın silkin, narın üz! Dost səni bağına mehman eyləsə, Almasın dər, gülün iylə, narın üz!
Bu nökərin, o sevdiyin, o da sən, Qıya baxdın, məni saldın oda sən! İnsaf eylə, gəl könlümün narın üz! Aşıq olan sözün deməz tərsinə, Tək gəzən dünyada gedər tərsinə, Tər sinəyə qismət olsun tər sinə, Narın üzə qoy söykənsin, narın üz! Rüxsət ver, sözüm deyim Qayım ağa! Yuyar qəssal, bükər qəddim, Qayım ağa, Ləzzət verər, bal qatanda qaymağa, Qaymaqdan da şirin olar narın üz! Tərlansan, ovlatma sarı, dur gedək! Bu sarı könlümü sarı, dur gedək! Ələsgərəm, bizə sarı dur gedək! Bir dərdimi eyləyibsən narın üz! Ələsgər oxumağın qurtarıb qonaqlardan biri dedi: – Ay aşıq Ələsgər, bu dünyanı bəzəyən gözəllərdən də birin oxu! Ələsgər gözəl sözün eşitçək, sazın bağrına basıb oxudu: Çərşənbə günündə çeşmə başında, Gözüm bir ala göz xanıma düşdü Atdı müjgan oxun, keçdi sinəmdən, Cadu qəmzələri qanıma düşdü.
Gördüm həm gözəldi, əhli-dildi, Başını buladı, gözündən güldü. Güləndə qadası canıma düşdü. Hər yetən gözələ gözəl demərəm. Gözəldə gərəkdi işvə-naz ola. Buxağından ətiri-bənövşə gələ, Qoynu gülşən ola, bahar, yaz ola. Hər gündə həsrət ilə sarışa, Deyə, gülə, şirin-şirin danışa, Əl dəyəndə tez-tez küsə, barışa, Ortalıqda söhbət ola, saz ola. Nə uzun, nə gödək, münasib gərək, Ağzı, burnu nazik, dodaq kip gərək, Əndam bülul, bədən göldən saf gərək, Baxtın vura, bu nişanda qız ola. Sözlər qurtarıb yedilər-içdilər, məclis dağıldı. Hamı yatışıb kənd yuxuya daldı. Səhər tezdən Aşıq Ələsgər Həsənlə kənddən çıxıb Göyçəyə sarı yola düşdü. Aylar ötdü, Zərişin gözü yolda qaldı. Ələsgərin Qılışlı kəndindən çıxdığı il yarım oldu. Ələsgər gəlib çıxmadı. Zərişin elçiləri biri getdi, o birisi gəldi. İbrahim kişi gördü Ələsgər gəlib çıxmadı, Zərişi kənd oğlanlarının birinə adaxladı. Demə Ələsgərin başı el-obada toya qarışır, yadından çıxır ki, gözü yolda qalanı var. Bir gün sevdiyi gözəl yadına düşdü, yoldaşı Həsəni götürüb kəndinə yollandı. Kəndə çatıb gördü Zəriş qızlarla bulaq başında,əlləri də xınalıdır. Duydu gec gəlib, qız nişanlanıb. Qorxa-qorxa üz tutub Zərişə: “Qız olmaya adaxlanıbsan?!” dedi. Zəriş dedi: “Hə, gözlədim, gəlmədin, məni adaxladılar. Ələsgərin ürəyi kövrəlib yanıb yaxıldı. Sazı bağrına basıb güclən mizrabı endirdi saza, ürək sözlərin düzdü sazın tellərinə: Çərşənbə günündə çeşmə başında, Gözüm bir ala göz xanıma düşdü. Atdı müjgan oxun, keçdi sinəmdən, Güləndə qadası canıma düşdü.
Dedim sən dərdlisən, mən yaralıyam! Dedi: nişanlıyam, özgə malıyam! Sındı qol-qanadım, yanıma düşdü! Ələsgərin sözü qurtarıb Zəriş dedi: – Mən necə edim, səni çox gözlədim, gəlmədin, atam da məni verdi ayrısına. Ələsgər dedi: – Ay zalım qızı, bir qulaq as! A bimürüvvət, nain, safın balası! Mən səni seçmişdim sağ ürəyimdə. Həsrət çəkdin, ortalığa qan atdın! Qara nöqtə qoydun ağ ürəyimdə! Mərifət şərbbətin içə bilmirəm! Şəriət dəryadı, keçə bilmirəm! Sirr-sözümü yada aça bilmirəm! Qaldı qiyamətə dağ ürəyimdə! Ələsgər çıxmaz heç qəm libasından! Gözü doymur gözünün təmənnasından! Cəhənnəm xofundan, eşq havasından, Əridi, qalmadı bağ ürəyimdə! Həsən gördü Ələsgərin halı yaman pozulub, dedi: – Gəl gedək İbrahim kişinin yanına, görək bu nə oyundu? Ələsgər qəbul eləməyib yapışdı Həsən kişinin əlindən, qayıtdılar Göyçə mahalına. Sonralar Ələsgər Anaxanımı alıb şən ömür sürüb yaşadı.
Günlərin birində Göyçədə bir toy məclisi qurulmuşdu, Sarı Aşıq da toyun aşığı idi. Toyun ortasında qonaqların biri aşığa dedi: – Aşıq, icazə ver Şeyx Əhməd oğlu Allahverdi də bir ağız oxusun! Sarı Aşıq Allahverdini yanına çağırıb dedi: – Oğul, deyillər yaxşı oxuyursan, bir ağız da bizə oxu! Görək necə oxuyursan? Allahverdi istədiyi havanı çaldırıb oxudu: Bir yanda sultandı, bir yanda xanlar, Biçara rəiyyəti dara çəkirlər! Qazı darğa təki soyur milləti, Ölməmiş insana qara çəkirlər! Sığındım Göyçə adlı mahala mən, Fitnə, şərdən düşdüm min zavala mən, Necə dönüm üzü qara dala mən?! Ürəyi atəşə-nara çəkirlər! Allahverdi dərd əlindən dəlidir! Kədxuda qan sorur, misli zəlidir! Gözüm yaşı dağı-daşı əridir! Sinəmə dağ, düyün yara çəkilər! Allahverdi oxumağın qurtarıb hamı “sağ ol” dedi. Sarı Aşıq Allahverdinin oxumağın bəyənib “oğul, yaxşı oxuyurdun, gəl mənim yanımda qal, sənə saz-söz öyrədim, aşıq ol!” dedi. Allahverdinin atası qəbul elədi, Allahverdi yeddi il Sarı Aşığın yanında qalıb saz-söz öyrəndi. Bir gün yenə də Sarı Aşığı Göyçədə toya çağırmışdılar, Sarı Aşıq Allahverdini də özü ilə toya gətirdi. Sarı Aşıq toyu başlayanda üzün tutub toydakılara dedi: – Yeddi il bundan qabaq mənə şəyird verdiyiz Allahverdi day ustad olub, bundan sonra toylarıza gətirə bilərsiz! Ağ olduğuna adın da Ağ Aşıq qoymuşam. O gündən Göyçədə Ağ Aşıq ad-san tapıb səsi hər yana yayıldı. DASTANLAR SARA VƏ XAN ÇOBAN Nəsihətnamə Aşıq olub, tərki-Vətən olanın, Əvvəl, başda pürkamalı gərəkdi. Oturub-durmaqda ədəbin bilə, Mərifət elmində dolu gərəkdi. Xalqa həqiqətdən mətləb qandıra, Şeytanı öldürsə nəfsin yandıra, El içində pak otura, pak dura, Dalısınca xoş sədalı gərəkdi. Danışdığı sözün qiymətin bilə, Kəlməsindən ləl və gövhər süzülə, Məcazi danışa, məcazi gülə, Tamam sözü müəmmalı gərəkdir. Arif ola, eyhamınan söz qana, Naməhrəmdən şərm eyləyə, utana, Saat kimi meyli haqqa dolana, Doğru qəlbi, doğru yolu gərəkdir. Ələsgər haqq sözün isbatın verə, Əməlin mələklər yaza dəftərə, Hər yanı istəsə baxanda görə, Təriqətdə bu sevdalı gərəkdir. Həqiqətnamə Aşiq olan dərdə düşər, dərd çəkər, Mənim kimi dərdi yüz olmaz-olmaz. Hər ağacdan səndəl, hər yarpaqdan gül, Hər torpağın tamı duz olmaz-olmaz. Sözün yeri gəldi, qoy deyim barı, Eşidənlər məni deməsin karı, Aşığın nisyəsi, kürdün ilqarı, Desələr, inanma, düz olmaz-olmaz. Görməmişəm öküz yeriyə yorğa, Gədədən bəg olmaz, dəlidən darğa, Suda çimmək ilə saxsağan, qarğa, Göldə silkələnib qaz olmaz-olmaz. Ələsgər, sərrafsan gövhəri tanı, Dosta qurban olsun düşmənin canı, Cömərdin kisəsi, mərdlərin nanı, İnşallah, ölüncə az olmaz-olmaz. Ustadnamə İnsan payız ölə, yazda dirilə, Zimistanda boran, qarı çəkməyə. Günü gündən işi düşər müşgülə, Hərgəz namus, qeyrət, arı çəkməyə. İncik olma, qoca aşıq yaşından, Vaqif ol könlümün eşq ataşından, Bülbül gül yolunda keçər başından, Əyər gül göysünə xarı çəkməyə. Eşq ucundan tapdı xatalar məni, Qul deyə, Həbəşdə satalar məni, Qoyub top ağzına atalar məni, Bəlkə canım bu azarı çəkməyə. Xəstə gönül gəzir bu təmənnada, Mərdlərin mövlası, sən yetiş dada! Mərd igidə ölüm haqdı dünyada, Yoxsul olub, ahu-zarı çəkməyə. Ələsgər, dəstini üzmə damandan, İstə mətləbini sahibi-zamandan! Məhəmməd Hümməti çıxmaz zindandan, Taki ağam zülfiqarı çəkməyə! Məğan ölkəsində Soltan adlı bir qeyrətli, arlı, namuslu kişi var idi. Bu Soltanın Gülnar adlı gözəl-göyçək əyalı var idi. Bunların günləri xoş keçib şad yaşayırdılar. Bir gün Allahın kərəm dünyası cuşa gəlib Soltana və Gülnara Allah-Taala gözəl-göyçək bir qız əta eylədi. Məğan düzündə hamı qohumlar şad olub cəm oldular bu qızın adın qoysunlar. Anası bunun adını qoydu Sara. Məğan gözəli bala-bala Sara böyük göyçək qız olub. Tamam qız-gəlinlər Saranı candan çox sevərdilər. Gülnar zahı olanda vaxtdan məriz olub daha ölüm vaxtı yetişirdi. Gördü ki, ölür, Soltanı çağırdı. Dedi: – Gəl, vəsiyyətimi edim. Burda görək Gülnar ürək sözün necə bəyan eylədi: Saranı tapşırdım sənə. Didar qaldı qiyamətə Saranı tapşırdım sənə. Bu sözü deyəndə Soltan başladı ağlamağa. Daha görək Gülnar nə dedi: Gülzar eylə hər bir yana, Eləsin əl haqqı qanaraya. Saraya olsun bir ana, Saranı tapşırdım sənə. Gülnar dedi: – Soltan, məndən sonra arvad alsan, eləsin al ki, Saraya yaxşı ana olsun. Soltan ağladı. Aldı Gülnar belə dedi: Gülnar eylər vəsiyyətin, Saxlar Saranın hörmətin. Artıq olsa da zəhmətin, Saranı tapşırdım sənə. Eylə bu sözü diyən işıqlı dünyadan gözün yumdu. Saranın anasının ölmağı Soltanı yaman incidib narahat edirdi. Bir gün gördü Sara ağlayır. Burda görək anasız qaldığı qızına nə söylədi Soltan: İnsan gərək qəmə dözə, Ağlama, Sara, ağlama. Dərdi çatsa əgər yüzə, Ağlama, Sara, ağlama. Ölüncə qaydına qalam, Sənə gələn dərdi alam. Atan olam, anan olam, Ağlama, Sara, ağlama. Bəlkə belə olub fərman, Qada qəmin bilən zaman. Dərdi-qəmə dalan Soltan, Ağlama, Sara, ağlama. Əzizlərim, Soltan bu sözlə Saranın könlün aldı, onu aram eylədi, qal verdi həmişə onun fikrinə qalsın. Günlər keçdikcə Sara böyük qız olub gözəlliginin hay-harayı Məğan ölkəsin tutdu. Və bir gün Sara Arazdan kuzəsin doldurub gələndə Xan Çoban qabağın kəsdi. Görək indi Saraya nə söylədi: Məğan ölkəsində şan-şöhrətin, Bilirsən, yayılıb ellərə, Sara. Odur ki, ürəgim bağlanıb sənə, Dönsə də göz yaşım sellərə, Sara. Bu sözü Xan Çoban diyəndə Sara qara tellərindən bir saz düzəldib barmağı mizrab eyləyib görək Xan Çobana nə diyir: Sədaqətlə yaşamışam dünyada, Uymamışam fitnə, felə, Xan Çoban, Həqiqət tanıyan, şəriət bilən, Tora düşməz hələ-hələ, Xan Çoban.
Bir gözəlsən, çoxdur səndə ləyaqət, Hər gözəldə olmaz belə mətanət. Səndə olan pak məhəbbət, sədaqət, Axır məni salar çöllərə, Sara.
Gözəldə gərəkdir ismət və iffət, İgitdə gərəkdir namusı qeyrət, Hər kəsdə olmasa belə əlamət, Töhmət olar bütün, elə Xan Çoban.
Xan Çobanın meyli qalıb dalınca, Sübhü məsa, nəharüleyli dalınca. Məcnuntək gəzirəm Leyli dalınca, Dastan olub düşəm dillərə Sara. Alıb Sara belə dedi: Tutulmaram hər ovçuya, səyyada, Saxlaram sirrimi, vermərəm yada, Əhdi-peyman sabit olsa dünyada Sara dözər hər müşkülə, Xan Çoban. Sözlər tamam bunlar əhdi-peyman bağladılar. Sara dedi: – Xan Çoban, elçi yolla, atamdan məni istə. Elə burdan ayrıldılar. Xan Çoban gəlib elçi yolladı. Sultan bu elçilərin sözün qəbul eylədi. Bunların bir-birinə eşqi günü-gündən çoxalırdı. Xan Çoban tütək çalanda Xan Çobana Sara çay-çörək aparardı. Bir gün gördü ki, havalar yaman istidi, sürü az qalır qırılsın. İstəyir köç edə yaylağa. Burada görək Saraya yaylağa getmək üçün nə deyir: İstəmirəm açam hicran söhbətin, Ürək qoymur, dil dodağa yetirəm. Məğanın istisi sıxır qoyunu, Gərəkdir sürünü dağa yetirəm. Yaylağın havası xoşdur, sərindi, Bulağların suyu xeyli dərindi. Hazıram yolunda qoyam sən indi, Səni də özümlə dağa yetirəm. Yaylaq gəzməlidir, yay ilə yaz ara, Orda yaşayan düşməz azara. Xan Çoban ətligi çəkir bazara, Əlimi bostana, tağa yetirəm. Bu sözlər tamam oldu. Sabahdan amadə oldular. Xan Çoban yaylağa tərəf hərəkət eylədi. Bunlar burda qalsın, gəlin eşidək Saradan. Sara bir gün əlində su kuzəsi Arazdan su doldurub gələndə bir dəstə atlı Saranın qabağına çıxdı. Bunlar kim olsun. Hakim Saranı görən kimi bir könlüdən min könlülə Saraya aşıq oldu. Və görək Saraya burda Hakim öz ürək sözünü necə deyib: Hansı eldən, obadansan? Elinə qurban mən olum. Ağ üzünə sayə salan, Telinə qurban mən olum. Canım qurban səntək yara, Sənsiz günüm olar qara, İstəyirsən çəkdir dara, Felinə qurban mən olum. Hakim getməz bu diyardan, Əgər çıxar dövlət, vardan, Qurtar məni intizardan Elinə qurban mən olum. Bu sözləri Hakim deyəndə görək Sara burda nə dedi Hakimə: Kamaluvu vermə əldən, Uyma şeytana, danışma, Şeytan səni düşmən edər, Dinə, imana danşıma.
Yağını qoymaz yanına. İgid qəsd edməz canına, Demə əfşanı danşıma. Sara meyli doğru yanda, Xan Çobanım intizarda. Xain olmaz bu diyarda, Əhdi-peymanə danşıma. Bu sözlər tamam Hakim dedi: – Sən gərək mənə gələsən. Burda Hakim görək Saraya dübarə nə dedi: Görən kimi mail oldum mən sənə, Gərək mən aparam buradan səni. Piyalə gözlərin məni məst edir, Gərək mən aparam buradan səni. Aldı Sara: Belə işlər bizim ellərdə olmaz, El qaydasın mən tərk edə bilmərəm. Kiprigim neştərdə bəd baxan gözə, Nə hürkü, nə qorxu, hədə bilmərəm. Aldı Hakim: Dəhanın qaymaqdı, ləblərin şəkər, Səni tərk qılmaq olarmı məgər? Bir namə yazaram, yarın əl çəkər, Gərək mən aparam buradan səni.
Çoxda ki ləblərim qəndidir şəkər, Bülbül güldən ötrü əşgi nəm tökər, Hansı vəfalı yar yardan əl çəkər? Ölərəm, buradan gedə bilmərəm.
Eşq əlindən alışıram narə mən, Baxmaram talana, dövlət, varə mən. Hakim deyər, sənə eylərəm çarə mən, Gərək mən aparam buradan səni. Aldı Sara: Allanmaram nə dövlətə, varə mən, Xan Çobanı etmərəm baxtı qarə mən. Sara deyər, çəkilsəm də darə mən, Əhdimə xəyanət edə bilmərəm. Söz tamam. Hakim gördü ki, Saranı yola gətirənmədi, atlılarına dedi: – Gedin bunun atasın gətirin bura. Gəldilər Soltanı gətirdilər, cəryan Soltan bildi, qəbul eləmədi. Görək Hakim Soltana nə söylədi: Hakim:
Deyirəm, bilənə nəsihət olsun, Qızılgül yetişə xarə, hayıfdı. Tərlan gərək öz tayınan dolana, Qismət olsa əgər xarə, hayıfdı. Soltan: Hər kimi ayırsan öz istədigindən, Dönər günü ahı-zarə, hayıfdı. Sədaqətli, məhəbbətli bir insan, Qismət olsa nabekarə, hayıfdı.
Çıxart ürəgindən kin-küdurəti, Fotə vermə ələ gələn fürsəti. Varda yaşamağın çoxdur ləzzəti, Kafir olsan dövlət varə, hayıfdı.
Adam gərək haqq payınan şad ola, Zor demiyə, istər qohum-yad ola, El içində adı yaxşı əda ola, Arxa dura sitəmkarə, hayıfdı.
Hakim deyər, açıq deyim, qanasan, Arif olsan mətləbimi anasan. Rəva degil fəqr odun yanasan, Eşqi çəksə məni dara, hayıfdı.
Mən Soltanam, şəriətdən çıxmaram, Yıxmamışam, sınıq könül yıxmaram, Bu dünyada yoxsulluqdan qorxmaram, Xain olsam düz ilqara, hayıfdı. Bu sözlər tamam olub Hakim gördü ki, Soltan yola gələn degil. Dedi qəlbində: – Qəlbində gəl bir söz də de bəlkə qəbul elədi. Aldı görək Soltana nə söylədi: Mən diləyimi qəbul eyləsən, Yoxdan əlin mülkə, mala yetişər. Xan-bəgnən oturarsan, durarsan, Acı ağzın şirin bala yetişər.
Məhəbbət yerinə çor deyim gərək, Edərlər gözüvü kor deyim gərək, Əlif qəddin dönüb dala yetişər. Hakimin adından çoxları əsir, Saranın baxışı səbrimi kəsir, Bağlaram qoluvu, eylərəm əsir, Ahı-nalən hər mahala yetişər. Soltan dedi: – Hakim, onda qulaq as, mən də sənə sözlərimi deyim. Burda görək Soltan Hakimə nə deyir: Əzəldən belədir məndə etiqat, Ürək sözün mən qanana deyərəm. Bəndədən özümə kömək istəmərəm, Xaliqimə məhrəmanə deyərəm.
Darda qalsam, o yetişər fəryada. Düz yol gedən yalqız qalmaz dünyada, Üz tutaram asımana deyərəm. Soltan qorxmaz nə zalımdan, nə xandan, Nə qızıl qanından, nə baş-canından. Sara ayrı düşər o mehribanından, Nə üz ilə Xan Çobana deyərəm. Sözlər tamam. Hakim gördü ki, olmuyacaq, dəstur verdi. Soltanın qolların bağladılar, Saranı mindirdilər ata, apardılar. Soltan qolubağlı düşdü bunların dalınca. Hakim gördü ki, Soltan bunların dalınca gəlib dedi: – Niyə gəldin? Aldı görək Soltan Hakimə nə dedi: Zalım, açın qollarımı, Mənim Sarama sözüm var. Bir belə qəm görən kəsdə, Nə qədər dərdə dözüm var?
Özün hamıya andırar. Ahım sizləri yandırar, Ürəkdə yanan közüm var. Sara gedər yana-yana, Soltan bağrı dönər qana. Nə deyərəm Xan Çobana Fələk, nə qara yazım var. Sözlər tamam idi. Sözlər Hakimə əsər eyləmədi, dəstur verdi, Soltanın qolların aşdılar. Sara da atdan düşdü və ata-bala qol-boyun oldular. Görək Soltan burada Saraya nə vəsiyyət eylədi: Fəza vurdu, xəzan əsdi bağıma, Yandırır saralan gül-budağ məni. Gülşənim pozuldu, itdi zəhmətim, İncidir talanan güllü bağ məni.
Çox yerdə boşaldır yağı yağ üstən. Çəkibdi sinəmə dağı dağ üstən, Öldürür sinədə qoşa dağ məni. Aranı dolanıb dağ-dağ görənməsən, Bağça görənməsən, bağ görənməsən. Dəxi Soltan sən sağ görənməsən, Gəl bir iş gör eylə uzağ məni. Yenə də söz tamama çatdı. Soltan qandırdı ki, özüvü at Araz aparsın Xan Çobana iftixar yarad! İndi görək Sara öz dərdin atasına necə dedi: Doğru əhdi-peyman ilə, Yad eləsin ellər məni. Namərdə qismət olunca, Qoy aparsın sellər məni. Yetişmədim yara mən də, Oldum bəxti qara mən də. İndi budur çara məndə, Dastan etsin dillər məni. Sara oldu düz insandan, İlqarı düz bir cavandan. Utanmaram Xan Çobandan, Qoy aparsın sellər məni. Hakimin başı qarışdı şərab içməyə. Soltan ilə Sara gəlib çatdılar Arazın daşqın yerinə. Sara Soltana dedi: – Xan Çobana deginən: “Sənə xəyanət etmədi Sara, özün Araza atdı”. Elə bu vaxt özün atdı Araza. Soltan çığırdı, Hakim gəldi gördü ki, Saranı Araz apardı. Bu Hakim getdi, Soltan ağlaya-ağlaya görək nə söylədi. Bu sözləri durnalarnan yolladı Xan Çobana: Gedin deyin Xan Çobana, Gəlməsin bu il Məğana. Məğan batıb nahaq qana Apardı sellər Saranı Bir ucaboylu balanı. Zülm burda həddən aşdı, Sara bizdən uzaxlaşdı. Düzü mənlə halallaşdı Apardı sellər Saranı Bir ucaboylu balanı.
Kimlər onun dərdin qana. Düşmən qalsın yana-yana, Apardı sellər Saranı, Bir ucaboylu balanı. Əzizlərim, sözlər tamam. Hakim getdi, Soltan gəlib naxoş olub rəxtixaba düşdü. Qan yerdə qalmaz. Xan Çoban yaylağdan qayıtdı, gəldi Soltanın yanına: “Saraya nə olub?” Burda Soltan belə dedi: Qafildə bir bəla tuş oldu mənə, Ömrümün səmərin atdım Araza. Dədə-bala bir məşvərət elədik, Ar namusa onu satdım Araza. Xan Çoban ağladı, aldı Soltan: Qəza çox endirdi yağı yağ üstən, Çoxuna geydirdi ağı ağ üstən. Mənim də sinəmə dağı dağ üstən, Çəkib göz yaşımı qatdım Araza. Soltanam, zalımı yandırıb yaxdım, Nə zərə allanıb, nə zəvara baxdım. Elə bil xəncəri gözünə taxdım, Ondakı Saranı satdım Araza. Söz tamam. Cərəyan ayaq-baş Xan Çoban bildi. Anadan-atadan ayrılıb yola rəvan olub gəlib çatdı Hakimin diyarına. Orda ögrənib Hakimin yerin. Bir gün gecə yarısı Hakimi tutub qolların bağlayıb həmin yerdəki Sara özün Araza atmışdır, Hakimi atdı Araza. Oradan qayıdıb el qızlarından Soltan birin aldı Xan Çobana. Soltan naxoş olub ölüm yatağına düşdü və Xan Çoban elə gəlib bunun baş üstə durdu. Soltan canın yaradana təslim eylədi. O gündən Xan Çoban dağlarda qaldı, Saranın oduna yandı. Buradaca dastanımız sona yetdi.
Yüklə 2,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|