Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 5,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
127 dövrün xüsusiyyətini daha düzgün göstərmiş olardı" [3, s. 573]. Tən- qidçi M.Hüseynin tarixi yaddaşın pozulması ilə bağlı bu iradı, ümu- miyyətlə, elmi-nəzəri fikrin problemə aydın ifadəsi kimi səslənir və gələcək tədqiqatlar üçün nəzəri baza rolunu oynayır. Əlbəttə, tarixi mövzu və yaddaş Azərbaycan bədii nəsri üçün tamamilə yeni bir hadisə idi; klassik nəsrdə belə bir bədii təcrübə zəif olduğundan ilk nümunələrin ədəbi tənqid tərəfindən dəyərləndirilmə- sində müəyyən çatışmazlıqlar da ola bilərdi. Çünki ədəbi tənqid üçün tarixi yaddaşın bərpasına münasibət və onu təhlil etmək üçün nəzəri, elmi təcrübə yox idi. Ona görə də Y.V.Çəmənzəminlinin, M.S.Ordu- badinin tarixi yaddaşla bağlı ədəbi tənqidin iradlarında metodologiya və tarixi mövzu ilə əlaqəli aydın elmi konsepsiya yox idi. Üstəlik rəsmi ideologiya əsərə obyektiv qiymət verməyə imkan vermirdi. Bu illərdə tarixi əsərə daha çox proletar düşüncəsi və bolşevik nöqteyi- nəzərindən qiymət verilirdi. Y.V.Çəmənzəminlinin "Qızlar bulağı" romanı məhz belə bir tənqidlə üzləşmişdi. Əli Hüseynzadənin "Qızlar bulağı" məqaləsində romanla bağlı obyektiv təhlillər aparıldığı kimi, onu ideoloji mövqedən tənqid də əsas yer tuturdu. Romanın tarixi yaddaşın bərpası ilə bağlı yerlərini fantaziya əlamətləri sayan tənqidçi oxucunu romanın "utopiya, yoxsa tarixi roman" dilemması qarşısında qoyduğunu yazır. Əlbəttə, romanın dərc olunduğu dövrdə tarixi yad- daşda bədii təxəyyülün rolu hələ yetərincə müəyyən edilməmişdi. Ona görə də müəllif əsərə tarixi roman kimi yanaşsa da, yazıçının romanın ideyasını müəyyənləşdirən bədii təxəyyülü ilə razılaşa bilmir: "Şuralar ölkəsində inkişaf edən sosialist ədəbiyyatı, belə əsərlər yaratmaqla, bəşəriyyətin keçmiş həyatının istismarı, zülmü, vəhşət və dəhşətilə bə- rabər zəhmətkeş kütləyə açıb göstərməli, onları doğuran səbəb və şəraiti izah etməklə, yeni həyat quruluşuna lazımi istiqaməti vermək yolunda kütlənin şüurunu müəyyən hədəfə doğru təşkil etməlidir. Bu məsələni düzgün həll edə bilmək üçün tarixi romanın ehtiva etdiyi devri və ya hadisəni azad bir surətdə, mücərrəd və fantastik deyil, biləks tarixin tələb etdiyi zaman və məkan daxilində olmaq şərtilə, o devri və ya hadisəni əhatə edən, onu tamamlayan, izah edən aktlar kompleksi içərisində əks etdirməlidir" [4, s. 32]. Göründüyü kimi, tənqidçi yazıçı üçün sanki bir çərçivə çəkərək ona bu cızıqdan kənara çıxmamağı tövsiyə edir. Mövcud ideologiya tarixi yaddaşa, mövzuya da sosialist realizmi prinsiplərindən yana- şaraq bədii əsərləri beynəlmiləlçi mövqedən qiymətləndirməyə üstün- lük verirdi. Halbuki tarixi yaddaşı beynəlmiləlləşdirmək, tarixə bu gü- nün nöqteyi-nəzərindən qiymət vermək yolverilməzdir. Hər dövrün 128 xarakterinə uyğun, zamanın hadisələrinin doğurduğu müxtəlif talelər, insan xarakterlərini özündə ehtiva edən süjet xətlərinin olması daha məqsədəuyğun hesab edilir. 60-cı illərdən başlayaraq tarixi yaddaş bədii düşüncə müstəvi- sində yeni formatda çıxış etməyə başladı. Tənqidçi Elçin bunu nəzərdə tutaraq "Sosrealizm bizə nə verdi" araşdırmasında folklora müraciətin səbəblərini belə izah edirdi: "Məhz belə bir bədii-estetik amal özündən əvvəlki onilliklərin üzərindən folklora körpü saldı və Süleyman Rəhimovun, Mehdi Hüseynin, İlyas Əfəndiyevin, Ənvər Məmməd- xanlının bəzi hekayələri yalnız folklor əsasında yazılmış ayrı-ayrı nümunələr idisə, "altmışıncılar"ın yaradıcılığında folklor alt qatın mü- hüm hissəsinə çevrildi, hiss və həyəcanların təsvirində, psixoloji qat- ların açılmasında sitat yox, mahiyyətin ifadəsi oldu" [5, s. 58]. Yazıçı tarixi yaddaşı təsvir edərkən tarixi faktları, məlumatları nəzərə almalıdır, ancaq onu olduğu kimi verməyə məcbur deyildir, tarixdən bizə məlum olmayan hadisə və obrazlar, epizodları da bədii təxəyyül vasitəsilə vermək bədii yaradıcılığın xarakterindən doğur. Yazıçının əsas məqsədi tarixi yaddaşı bərpa etmək, dövrü, mühiti, onun xarakterini düzgün təsvir etməkdir. Uzun müddət ideologiya tərəfindən yönləndirilən nəzəri fikrin, ədəbi tənqidin tarixi yaddaşa müraciətində müəyyən məhdudiyyətlər olduğundan bədii nəsrdə tarixi yaddaşa müraciətdə sərbəstlik olmamışdır. Bununla belə tarixi yad- daşın bədii əsərlərdəki təsviri tənqidçi və ədəbiyyatşünaslar tərəfindən araşdırılmış, problemə nəzəri, elmi baxış sərgilənmişdir. Dünya ədə- biyyatının məşhur yazıçıları Valter Skott, Lev Tolstoy, Ceyms Oldric, Aleksey Tolstoy, Vasili Yan və başqalarının əsərlərində tarixi yaddaşa müraciət edilmiş, keçmiş tarixi faktların və bədii təxəyyülün qarşılıqlı münasibətləri səviyyəsində formalaşmışdır. Görkəmli rus tənqidçi və ədəbiyyatşünasları V.Belinski, Y.Tınyanov, S.Zlobin və başqalarının məqalələrində də tarixi yaddaşın bədii nəsrdə təsviri problemlərinə bu və ya digər dərəcədə münasibət bildirilmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatşünasları və tənqidçiləri Mehdi Hüseyn, Mirzə İbrahimov, Məmməd Arif, Qulu Xəlilov, Məsud Əlioğlu, Məmməd Cəfər Cəfərov, Yaşar Qarayev, Elməddin Əlibəyzadə, Akif Hüseynli, Yavuz Axundlu, Nazif Qəhrəmanlının tədqiqatlarında tarixi yaddaş problemi bu və ya digər şəkildə araşdırılmışdır. N.Qəhrəmanlı tarixi yaddaşa yazıçı münasibətini belə ifadə edir: "...tarixə yazıçı mü- nasibəti tarixi dövrə baş vurub çıxmaqdan ibarət olmur. Bu, həm də xalqın böyük mənəvi ehtiyatına, onun düşüncə xəzinəsinə, şüur sərvə- tinə yüksək bələdlik və həmin mənbələrdən məharətlə istifadə demək- Yüklə 5,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|