Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 5,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
125 nımaq istəyindən, keçmişinə müstəqil müraciət ehtiyacından doğurdu. Ədəbiyyatşünas Y.Qarayev bu tendensiyanı nəzərdə tutaraq yazırdı: "Son illəri nəsrdə tarixi janrın hərtərəfli intibah dövrü adlandırmaq olarmı? Öz tarixilik axtarışlarında bu nəsr hansı çətinliklərlə qarşı- laşır? Tarixi əsərlər, əlbəttə, çox yaranır. Bəs onların cəmindən bir xalqın bədii tarixi və tarixi taleyi cəm ola, yarana bilirmi? Bu əsər- lərdə eyni bir milli və sosial tarixə verilən vahid, qlobal konvensiya ifadə edilirmi? Axı, tarixi əsərlərdə zaman və xalq qarşısında bədii cavabdeh- liyin meyarı daha böyük və miqyaslıdır: o, həmişə və hər yerdə "Mən kiməm?" – sualına "Bəs babam kimdir?" – sualı ilə birlikdə cavab ve- rir. Məsələn, həqiqi tarixi nəsr – nəsrdə dərk olunan milli tarix və milli taledən başqa bir şey deyildir" [1, s. 24]. Azərbaycan bədii nəsri zaman-zaman epik planda xalqın həya- tını, məişətini, psixologiyasını, mövcud əhvali-ruhiyyəsini əks etdir- mişdir. Lakin tarixi yaddaş anlayışı dövrün, zamanın ideoloji qatla- rında hər vaxt eyni cür anlaşılmamışdır. Bəzən yazıçının özünün in- terpretasiyası, bəzən isə faktları təhrif etməsi xalqın milli tarixi yad- daşını düzgün əks etdirməməsinə gətirib çıxarır. Tarixi yaddaşın düz- gün əks etdirilməsini vacib prinsiplərdən hesab edən rus ədəbiyyat- şünası V.Oskotski sənədlərdən istifadəni diqqət mərkəzinə çəkərək yazır: "Sənədlərə arxalanmaq tarixi romanın təbiətini başa düşmək üçün həqiqətən çox şey verir" [2, s. 35]. Elə də olur ki, yazıçı tarixi faktı bütün dərinliyi, mahiyyətini dərk edə bilmədiyindən milli yaddaşı axıradək təsvir edə bilmir, yaxud da tarixi yaddaşı olduğu kimi təsvir edir, hadisələri tarixi ardıcıllıqla göstərməklə öz işini bitmiş hesab edir. Halbuki tarixi yaddaşın bədii nəsrdə bərpası yalnız tarixi faktların salnamələrdə olduğu kimi veril- məsindən ibarət deyil, həm də onu bədii obrazlarla, qüvvətli xarak- terlərlə dövrün, hadisələrin mənzərəsini yaratmaq, xalqın milli-əxlaqi inkişaf prosesini düzgün göstərməkdən ibarətdir. Bu yanaşma müxtəlif vaxtlarda müxtəlif cür başa düşüldüyündən ona münasibət də müxtəlif olmuşdur. Bütün bunlar tarixi yaddaşın əks etdirilməsindən bu yana ədəbiyyatşünaslıq tərəfindən dəyərləndirilmişdir. Tarixi yaddaşın təs- virində elmi-nəzəri fikirdəki bu ziddiyyətlər, hər şeydən əvvəl, prob- lemə birtərəfli yanaşmadan irəli gəlmişdir. Sovet dövründə xalqın öz keçmişinə nəzər salmasında olan məhdudlaşdırmalar da onun tarixi yaddaşını düzgün əks etdirməməsinə səbəb olmuşdur. Görkəmli yazıçı və tənqidçi M.Hüseyn yazıçının tarixi yaddaşı təsvir etməsində ya- ranan problemlərə nəzər yetirərək yazırdı: "Tarixçinin faktik məlumatı 126 yazıçının məlumatından, yəni bədii əsərdə göstərdiyi hadisələrdən fərqlənir və gələcəkdə də fərqlənəcəkdir. Bu səbəbə görə də bədii yaradıcılıq süzgəcindən keçmiş tarixi faktları elmi tarixin faktları ilə müqayisə etmək vəzifəsini öhdəsinə götürən hər bir müəllif, eyni za- manda bədii yaradıcılığın da öz xüsusiyyətlərini bilməyə məcburdur" [3, s. 415]. Qeyd etmək lazımdır ki, M.Hüseynin 40-cı illərdə yazdığı "Yazıçı və tarix" məqaləsi özünün elmi erudisiyası, nəzəri hüdudları, təcrübi istiqaməti ilə son dərəcə qiymətli olduğu kimi, həm də zama- nında tarixi yaddaş probleminə işıq salan proqram xarakterli elmi araşdırmadır. Yazıçı həm də ədəbi təcrübəsindən irəli gələn prob- lemləri bütün dərinliyi və vüsəti ilə qavradığındandır ki, tarixi yaddaş problemini obyektiv şəkildə araşdırmağa və müəyyən nəticələrə gəl- məyə nail olur. Hələ yazıçının dövründə tarixi yaddaşa az-az müra- ciətlər olsa da, dövrün ideoloji meyillərini nəzərə almadan problemə aydınlıq gətirməsi yazıçının mövqeyini möhkəmləndirməyə xidmət edir. Yazıçının aşağıdakı fikri bu gün də öz əhəmiyyətini itirməyib: "Çox ola bilər ki, tarixi mövzuda yazılmış bədii əsərin süjeti başdan- başa uydurulsun, buna baxmayaraq, əsərdə təsvir olunan tarixi hadisə və tarixi konkretlik şübhə doğurmasın. Burada tələb olunan əsas şey, yenə də həmin dövrün ümumi səciyyəsini dürüst anlamaq və dürüst göstərməkdir" [3, s. 422]. Azərbaycan bədii nəsrində tarixi yaddaşı təsvir edən əsərlərin bəzilərində qarşıya qoyulan məqsədlərin fərqli olmasına baxmayaraq, müəyyən səbəblərdən onların bir qismində reallıqlar tarixə uyğunlaş- dırılmamış, təhriflərə yol verilmiş, nəticədə ideya-bədii cəhətdən zəif əsərlər də meydana çıxmışdır. Ədəbi tənqid bu cür əsərlər haqqında mətbuatda öz sözünü demiş, bu əsərlərin qüsurlarını göstərmişdir. Bəzən isə ən yaxşı tarixi romanlarımızda tarixi yaddaşın pozulması hallarına rast gəlinir ki, ədəbi tənqid buna da dərhal öz reaksiyasını vermişdir. Məsələn, M.İbrahimovun bəzən təsvirçiliyə meyil etməsi, Ə.Cəfərzadənin əsərlərinə tarixi şəxsiyyətlər haqqında geniş, dəqiq tarixlər daxil etməməsi və s. kimi qüsurlar diqqətdən yayınmamışdır. Yaxud M.Hüseynin "Qılınc və qələm" əsəri ilə bağlı iradına nəzər yetirək. Tənqidçi romanın məziyyətlərini qeyd etməklə yanaşı, tarixi yaddaşın pozulması hallarına da rast gəlindiyini bildirərək yazırdı: "Nizaminin danışığında Şimali və Cənubi Azərbaycan birliyi də yanlış izah olunmuşdur. "...Nizami Azərbaycan dövlətlərinin vəhdəti zərurə- tini meydana atsaydı,.. o zamankı Azərbaycan dövlətləri arasındakı çəkişmələrin Azərbaycan xalqını zəif salmağından bəhs etsəydi, o Yüklə 5,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|