Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi memarliq və ĠNCƏSƏNƏT ĠNĠSTĠtutu
Yüklə 2,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
115 forma və məzmun ayrılığı, uyarsızlığı Bəxtiyar Vahabzadənin dramaturq kimi bu pyesdə nailiyyətini təmin etməmişdir. “Vicdan” pyesinin cəmiyyətə təqdim etdiyi ideya dramatik konfliktlərin fonunda açılmadığına görə bədii cəhətdən sönük görsənir” (104). Fəridə Səfiyeva da İlham Rəhimlinin bu fikirləri ilə razılaşır: “Tənqidçiyə haqq qazandıraraq belə hesab etmək olar ki, Bəxtiyar Vahabzadənin həmin ideyanı başqa şəkildə “İkinci səs” pyesində davam və inkişaf etdirməsi çox güman ki, müəllifin özünün də “Vicdan”da qoyduğu problemi həll etməməsi, xarakterlərin dolğunluğu cəhətdən pyesin onu təmin etməməsindən irəli gəlir” (112, 17). İlk dəfə “Vicdan” pyesinə müraciət edən C.Cabbarlı adına Gəncə Dövlət Dram Teatrı müasir mövzulu gözəl tamaşaları ilə tanınmış, bir çox görkəmli səhnə ustaları yetişdirmişdi. Sənətşünaslıq doktoru, professor Mehdi Məmmədov bu teatrın Azərbaycan mədəniyyəti tarixindəki mövqeyini yüksək qiymətləndirərək yazır: “C.Cabbarlı adına Kirovabad (Gəncə) Dövlət Dram Teatrının yaradıcılıq yoluna nəzər salanda iftixar hissi duyursan. Bu yol böyük işlər görmüş bir zəhmətkeşin mərdliklə, hünərlə keçdiyi yoldur… Teatr müasirlik ruhu ilə yaşamış, müasir fikirlər irəli sürməyə can atmışdır. O, xalqın ürəyindən xəbər vermiş, həmişə xalqla bağlı olmağa, zamanla ayaqlaşmağa çalışmışdır” (81, 42). B.Vahabzadənin ”Vicdan” pyesinin ilk tamaşası 1958-ci il dekabrın 27-də məhz bu teatrın səhnəsində olmuşdur. Tamaşanın quruluşçu rejissoru əməkdar incəsənət xadimi Hüseyn Sultanov mükəmməl, maraqlı tamaşa yaratmaq üçün, müasir mövzuda yazılan pyeslərə qayğı ilə yanaşmaq tələbinə ciddi riayət etmiş, əsərin ən yaxşı cəhətlərini qabartmaq yolunu tutmuşdu. Tamaşanın ilk epizodundan son gəlişə qədər quruluşçu rejissorun yeni estetik ifadə vasitələri tapmaq səyləri aydın nəzərə çarpırdı, rejissor fikri, rejissor düşüncəsi bədii tərtibatda da, aktyorların hərəkətlərində də özünü göstərirdi. “Əsərin quruluşu dolğun olmaqla, onun ideyası ilə üzvi surətdə bağlıdır. Şəkillər arasında canlı əlaqə olmaqla, aktyorların mizanları olduqca səlistdir. Əsərin quruluşu onun ideyasının açılmasına, hər şəklin özündə müəllif tərəfindən 116 nəzərdə tutulan fikrin tamamlanmasına yaxından kömək edir” (116). “Vicdan” pyesinin süjet xətti və konflikti insanlar arasında dostluq, sədaqət və məhəbbət məsələlərinə istinad edir. Zöhrabov, Əşrəf və Fəxrəddin həmyerlidirlər. Zöhrabov Bakıya gəlib alim olduqdan sonra doğma kəndini, el-obasını, isti ocağını, hətta anasını belə unudur, hamıya yuxarıdan baxır. Psixologiya elmi sahəsində çalışmasına baxmayaraq ən sadə məsələləri də dərk etmir, daha doğrusu dərk etmək istəmir. O, pis alim olduğu kimi, yaxşı ailə başçısı da deyildir. Fəxrəddin, Əşrəf, Pakizə - müsbət planda verilən bu mübariz insanlar Zöhrabova təsir göstərir, tutduğu yolun düzgün olmadığını ona başa salırlar. Bu xeyirxah insanlar Zöhrabovun çatışmayan cəhətlərini onun üzünə deyir, naqis hərəkətlərini cəsarətlə tənqid edir, lazımi məsləhətlər verirlər. Beləliklə, bu yolunu azan “alimin” ailəsinin dağılmasına yol vermirlər. Göründüyü kimi, pyesdə yazıldığı dövrün sosialist realizmi ədəbiyyatının izləri də yox deyildir, konfliktin yumşaldılması müsbət qütbün asan qələbəsinə şərt olur. Dramaturq tərəfindən mənfi xarakter kimi təqdim olunan Sultan Zöhrabovun əsər boyu tədricən deyil, birdən-birə dəyişməsi, səhvlərini başa düşüb ağıllanması müəllifin və əsərin nöqsanı kimi nəzərə çarpırdı. Rejissor pyesi iki xətt üzrə inkişaf etdirirdi. Birinci, Sultanla Xalidənin qurduğu təməli çürük ailənin taleyi, ikinci də Şəlalə ilə Əşrəfin sevgisi. Onsuz da mürəkkəb olan bu sevgi Xalidənin bacısı Pakizənin Əşrəfi dəlicəsinə sevməsi ilə daha da mürəkkəbləşirdi. Gərgin münasibətlər başlayırdı. Tamaşaçı, öz keçmiş məhəbbətinin xatirinə və dostluğuna sadiq qalan, əxlaq prinsiplərini qoruyan Fərxəddinlə Sultan Zöhrabov və Xalidənin münasibətini, digər tərəfdən Şalalə, Pakizə və Əşrəf xəttini eyni vaxtda izləməyə başlayırdı. Tamaşada Sultan Zöhrabov mənfi bir xarakter kimi təqdim edilmişdi. S.Zöhrabov əsərdə alim, dost, ailə başçısı, oğul, keçmiş məktəbli kimi məqamlarda xatırlansa da bu missiyaların heç birində özünü doğrultmur. O, alim kimi həyatdan uzaqdır, hər şeydə yalnız sitatlara arxalanır, öz yazdıqlarına belə riayət etmir. 117 Dostuna xəyanət edir, vicdan əzabı çəkmədən Fərxəddinin sevdiyi qızı əlindən alıb, ailə qurur. Lakin bir ailə başçısı kimi də özünü doğrultmayan Zöhrabov övladının tərbiyəsi ilə maraqlanmır, arvadına addımbaşı xəyanət edir. Sultan Zöhrabov rolunu xalq artisti Əşrəf Yusifzadə oynayırdı. O, Zöhrabovun obrazını çətin və mürəkkəb xarakterdə üzə çıxartmaq üçün daxili həyacanlarla dolu gərgin vəziyyətlər keçirirdi. Tamaşa boyu S.Zöhrabovun (Ə.Yusifzadə) çirkin cəhətləri meydana çıxırdı, amma bu keyfiyyətlərin hamısının bir adamda cəmlənməsi təbii səslənmirdi. Kantdan sitat gətirmək istəməsi, qəndin iriliyinə irad tutması, əlini cibinə atıb tez-tez sitat axtarması, müəlliməsinin döşündəki Lenin ordenini çoxuşaqlı anaların medalına bənzətməsi onu faciəli vəziyyətdən gülünc adam vəziyyətinə qoyurdu. S.Zöhrabovun alim olmasına baxmayaraq onun heç bir elmi əsəri haqqında danışılmır, bu əsərlərin mahiyyətinə irad tutulmurdu. Aktyor oyununun bütün incəliklərilə surətin daxili ziddiyyətlərini göstərməyə çalışırdı. O, Zöhrabovun təkcə pis aliə başçısı deyil, həm də naxələf bir övlad olmasını məharətlə göstərirdi. Kənddə tək-tənha qalan anasını yadına salmayan Zöhrabov - Ə.Yusifzadə dövlətin kəsdiyi məvacibi də çox böyük narazılıqla anasına göndərirdi. Ancaq aktyorun bütün səylərinə baxmayaraq, tənqidin qeyd etdiyi kimi, obraz, bədii tip canlı olmadığı üçün, mahir artistin oyununda da sxematiklikdən qurtula bilmirdi. Tamaşa S.Zöhrabovun (Ə.Yusifzadənin) arvadı Xalidə ilə məhkəmədə barışması ilə sona çatırdı. Hətta S.Zöhrabov öz anası, qoca müəlliməsi və kollektivin başqa üzvlərilə də barışırdı. Tənqidçi Ənvər Yusifoğlu “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində çap etdirdiyi məqaləsində yazırdı: “Əsərin mərkəzində duran Zöhrabovun bədii surəti tamamlanmadığı üçün tamaşaçı onun islahına da inanmır, müəllifin çıxardığı hökmə biganə qalır....” Tənqidçinin fikrincə, tamaşada müəyyən cilalanmaya ehtiyac vardı: “Bizcə, “Vicdan” əsərinin əsas surəti olan Sultan təbiətindəki mənfi xüsusiyyətləri ləğv etmək üçün özündə kişilik, mərdlik keyfiyyətləri tapmalı, ruhi iztirablar keçirməli və pyesin mövzusuna canlı bir sima, bir obraz kimi daxil olmalıdır. Bunun Yüklə 2,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|