Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin p r e z I d e n t k I t a b X a n a s I
Yüklə 5,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Qarabağnamə”lərin mahiyyəti isə “Yaşasın Rusiya” deməkdir.
- Elçin Qaliboğlu “Xalq Cəbhəsi”.
- Xankəndi – Azərbaycanın mirvari şəhəri
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 122 Əslində müqavimət bu dövrədək olmuşdu. Məsələn, Bakı xanlığı Rusiyaya tabe olmadı. Qafqazda rus qoşunlarının baş komandanı Sisianovun başı Bakı xanı Hüseynqulu xanın qohumu İbrahim xan tərəfindən kəsildi. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan ailəsi ilə birlikdə məhv edildi. Gəncə xanı Cavad xanın rus qoşunlarına qarşı uzunmüddətli müqaviməti tarixi hadisəyə çevrilib. 1813-cü ilin 12 oktyabrında imzalanmış Gülüstan müqaviləsindən sonra burada ciddi narazılıq müşahidə edilməməsinin səbəbi o idi ki, artıq əhalinin inadı qırılmışdı”. Xanlıqlara verilən imtiyazlar 1805-ci ildən 1826-cı ilə kimi davam etdi. Bu dönəmən sonra yuxarıda sadalanan güzəştlər də ləğv edildi: “Şəkidə 1819-cu ildə, Şamaxıda 1820-ci ildə, Qarabağda 1822-ci ildə, Lənkəranda 1826-cı ildə xanlıq sistemi ləğv edildi, komendant idarəetmə sistemi yaradıldı. “Qarabağnamə”lərin mahiyyəti isə “Yaşasın Rusiya” deməkdir. Vaqif Abışov deyir: “Əhməd bə Cavanşir, Mirzə Adıgözəlbəy və başqaları Rusiyaya xidmət ediblər. Təbiidir ki, onlar Rusiya əleyhinə yaza bilməzdilər. Həmin “Qarabağnamə”lərdə xanlığın tarixi, daxili idarə sistemi, təsərrüfat həyatı, habelə Qacarlarla münasibətlərin öyrənilməsi sarıdan maraqlıdır”. Professor Tofiq Vəliyevin “Qarabağnamə”lərlə bağlı fikirləri də maraqlıdır: “”Qarabağnamə”ləri 19- cu yüzildə Mir Mehdi Xəzani, Mirzə Camal, Mirzə Adıgözəl bəy və başqaları yazıb. “Qarbağnamə”lərdə rus meylliliyinin olması təbii idi. Məsələn, Mirzə Adıgözəl bəy rus ordusunun kapitanı idi. İstefaya çıxandan sonra “Qarabağnamə”ni yazmağa başlayıb. Çar Rusiyasından yüksək rütbəli bir şəxs kimi istefaya çıxıb təqaüd alan bir adam əsil Qarabağ tarixini yaza bilərdimi? Bu səbəbdən də onun əsərlərində çox böyük qüsurlar var. Amma xidmətləri də var: 1826-1828-ci illərdə Rusiya-İran (əslində bu, Rusiya-Azərbaycan müharibəsi idi) müharibəsi zamanı Nizaminin məqbərəsini dağıtmışdılar. 1847-ci ildə Mirzə Adıgözəl bəy o məqbərəni öz hesabına bərpa etdirib”. Elçin Qaliboğlu “Xalq Cəbhəsi”. - 2009. - 14 may. - № 82. - S. 14. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin PREZİDENT KİTABXANASI ────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────────── 123 Xankəndi – Azərbaycanın mirvari şəhəri Tanınmış Azərbaycan şəhəri Xankəndi bölgəmizin gənc şəhərlərindən sayılır. 5 minillik tarixi olan Naxçıvan, 3 minillik tarixi olan Gəncə, 2 minillik tarixləri olan Bakı, Bərdə ilə müqayisədə Xankəndinin 250 illik tarixi əlbəttə çox az hesab edilir. Arxiv sənədlərinə görə şəhər XVIII əsrin axırlarında o dövrdə müstəqil Azərbaycan dövlətlərindən biri olan Qarabağ xanlıqlarının başçılarının – xanların istirahəti üçün yaşayış məskəni kimi salınır. Xanların fəaliyyətinə maksimum şərait yaradılması üçün məskən xanlığın paytaxtı Pənahabadın (indiki Şuşanın) 10 kilometrliyində, nisbətən dağ ətəyində salınır. Bu zaman onun xanlığın digər vacib şəhər və kəndlərinə, Ağdama, Xocalıya, Malıbəyliyə, Kərkicahana və digərlərinə yaxın olması da əsas götürülüb. Belə ki, yeni yaşayış məntəqəsi kimi digər yaşayış məntəqələrində də ancaq yerli əhali, azərbaycanlılar yaşayırdı. İlk illər yeni yaşayış məskənində ancaq xan ailəsi və onun yaxınları yaşadığından el arasında “Xanın kəndi” kimi tanınır. Qısa bir müddətdən sonra qəsəbə Xankəndi adını alır. Qeyd edilməlidir ki, Azərbaycanın İsmayıllı rayonunun ərazisində də Xankəndi adlanan yaşayış məntəqəsi var. Araşdırmalar onun da o regionun xanları tərəfindən salındığını sübut edir. Digər tərəfdən ölkəmizin 19 rayon ərazisində Xan adı ilə başlayan 26 yaşayış məntəqəsi vardır. (Xanabaq, Xanbulaq, Xankeçən, Xanagah və s.) Elə Xankəndinin yerləşdiyi Əskəran rayonu inzibati dairəsinə Xan adı ilə başlayan 2 kənd – Xanadrax və Xansk daxildir. Həmin inzibati dairəyə daxil olan 53 kəndin 39 min adı isə təmiz Azərbaycan adıdır. Xan adlı iki kənd də – Xanlıqpəyə və Xanalı Qarabağ xanlığının mərkəzi olan Şuşa rayonunun inzibati ərazisində yerləşir. Qarabağ xanlığını zorən Rusiya imperiyasına birləşdirən 1813-cü il Gülüstan müqaviləsinə qədər Xankəndi ancaq xan ailəsinin və ona yaxın azsaylı əyanların yaşadığı kiçik yaşayış məskəni kimi formalaşmışdı. Rusiyanın Qarabağı işğal etməsi bütün bölgələrə olduğu kimi, Xankəndinin də taleyinə ciddi təsir edir. Əvvəlki həyat tərzi dağıdılır, Azərbaycan cəmiyyəti üçün ənənəvi olan sülalələr bölgüsü qadağan edilir, hər şey imperiyanın maraqlarına tabe etdirilir. Eyni zamanda keçmiş xanlıq ərazisində tez-tez baş verən üsyanların qarşısını almaq üçün bütün ərazi boyu hərbi hissələr yerləşdirilməyə başlayır. Onların biri də Xankəndində yerləşdirilir. Yer hərbi hissə üçün çox əlverişli idi. Bir tərəfdən çara tabe olmaq istəməyən Şuşanı və ətrafdakı xeyli Azərbaycan məskənlərini nəzarətdə saxlamaq mümkün idi. Digər tərəfdən, Xankəndiyə İrandan köçürülən və rus hərbi bazalarında onlara qulluq edəcək erməni ailələrini yerləşdirmək planı var idi. Çar çinovniklərinə digər bölgələrdə olmasa da, Xankəndində etnik proporsiyanı müəyyən qədər pozmaq mümkün oldu. 1813-ci ildə Xankəndində heç bir erməni və rus ailəsi yaşamasa da, artıq 1847-ci ildə orada 80 erməni, 52 rus ailəsinin yaşadığı ev və erməni kilsəsi var idi. Rusiya işğalından dərhal sonra orada çar ordusunun Qafqaz süvari diviziyasının qərargahı və kazarmaları yerləşdirildi. Ermənilər və rus zabitləri yaşayış məskənini “ştab” adlandırsalar da, 1847-ci il çar Rusiya xəritələrinə qəsəbə rəsmi şəkildə Xankəndi adı ilə düşür. Çar işğalından sonra böyüyən Xankəndi şəhərinə bir qayda olaraq İrandan köçürülən ermənilər yerləşdirilir, etibar doğurduqlarına görə çar ordusunun hərbi hissələrində və dövlət idarələrində işlə təmin edilirdilər. 1900-cü ildə Xankəndində artıq 3 min əhali yaşayır, hətta ikisinifli məktəb də fəaliyyət göstərirdi. Şəhərdə 1-ci Sujeno-Vladiqafqaz Tersk kazak qoşun postu yerləşdirilir. Məqsədli yeridilən etnik siyasət nəticəsində ötən əsrin əvvəllərində Xankəndində erməni və rus əhalisinin sayı xeyli artır. Ancaq bununla belə şəhərdə xeyli sayda xan nəslinin nümayəndələri, azərbaycanlı ziyalılar, musiqiçilər və sənətkarlar yaşayırdılar. Məqsədli təcrid siyasətinə baxmayaraq onlar Xankəndində ciddi söz sahibi idilər və hakimiyyət onlarla hesablaşmalı olurdular. 1917-ci ildə Rusiya imperiyasında baş verən Oktyabr inqilabından sonra Cənubi Qafqazda cərəyan edən mürəkkəb proseslər Xankəndindən də yan ötmədi . XIX əsrdə tarixi Azərbaycan dövləti olan İrəvan xanlığı torpaqlarına yerləşdirilmiş İran erməniləri orada Ermənistan dövləti elan etdilər. Bununla kifayətlənməyən erməni millətçiləri Azərbaycanın Naxçıvan, Zəngəzur, Dağlıq Qarabağ, ümumilikdə bütün Azərbaycan torpaqlarına iddia etməyə başladılar. Bunun üçün erməni hərbi birləşmələri həmin bölgələrdəki azərbaycanlılar yaşayan şəhər və kəndlərə hücum edir, dinc insanları qətliam edirdilər. Bakı, Şamaxı, Quba, Göyçay, Göyçə, Zəngəzur qırğınlarına aid arxiv sənədləri indi də durur. Həmin dövrdə qanlı qarşıdurmalar eyni zamanda Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsində, o cümlədən Xankəndində də baş verirdi. Erməni millətçiləri vaxtilə qulluq etdikləri Xankəndində yerləşən çar ordusu hərbi hissəsinin imkanlarından da geniş istifadə edirdilər. Sonradan 1992-ci il fevralın 26-da onlar bu metodu təkrarlayaraq Stepanakertdə yerləşən dağılan Sovet Ordusunun 366-cı polkundan istifadə edərək Xocalı soyqırımını törətdilər. Yüklə 5,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|