Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

Mübariz  Yusifov

alınmış  kənizini  bol  cehizlə  kəniz  sahibinə  qaytarır,  beşinci 

məzlumun  mal-mülkünü  özünə  qaytarır və  üstəlik  ona  təqaüd 

təyin  edir.  Altıncı  məzlumun  əlindən  alınmış  torpağı  ikiqat 

özünə  qaytarılır,  yeddinci  məzlum  isə  dünya  malında  gözü 

olmayan  bir  zahid  imiş,  şahın  xain  vəziri  onu  bəddua 

qorxusundan  zindana  salıbmış.  Güya  zindanda  o  adam  artıq 

bəddua  edə  bilməzmiş.  Əksinə  azadlıqda  bəddua  bir  idisə 

zindan  həyatında daha artıq olardı.  Şah ona ənam verdikdə  isə 

zahid  azadlığı  daha  üstün  tutduğu  üçün  bəxşişləri  götürmür. 

Şah zahidə -

«Vəzirin nəyi  var,  daş-qaş,  mülki-mal 

Götür, zahid baba,  sənin olsun al!»-deyir 

Zahid isə qəbul etmir:

Verilən şeylərdən üz döndərərək 

Zahid dövrə vurdu, misali-fələk 

Sonra:  - Bu nəqdlərdən azadam,  dedi.

O yaxşı vermişdi, yaxşı  istədi.

Çalğısız başladı  birdən o rəqsə 

Getdi, görünmədi  artıq heç kəsə 

Y G.  2004, 283.

Nizaminin  öz  dövründə  görmək  istədiyi  və  Azərbaycan 

məkanına  şamil  etdiyi  şəxsiyyət  azadlığı,  eləcə  də  ictimai  fi­

kir  və  düşüncə  azadlığı  bütövlükdə  cəmiyyət  azadlığının 

bərqərar olunmasına xidmət edən ideyal an n təcəssümü idi.

5.  Cəmiyyət azadlığı

Cəmiyyət  azadlığı  Nizami  yaradıcılığında  olduqca 

mühüm  bir  yer  tutur.  Nizami  öz  cəmiyyətini,  övladı  olduğu 

Azərbaycan  məkanını  azad,  müstəqil,  sərbəst  ədalətin

70

Nizamidə  azərbaycançıltq

bərqərar  olunduğu  bir  məkan  kimi  görmək  istəyirdi.  Bu 

cəmiyyətdə  haqq  və  ədalət  öz  yerində  olmalı  idi.  Haqq  və 

ədalət insan cəmiyyətinə bəxş olunan  Allah lütfüdür:  Nisa (4) 

3;  58,  65,  105,  135;  Maidə (5),  8, 42;  Əraf (7),  159;  181; Nəhl 

(16),  76,  90;  Ənbiya  (21)  47;  Əhzab  (33),  5;  Şura  (42)  15; 

Hədid (57), 25; Mumtəhinə (60),  8; Hücurat (49)  10.

Nizami  cəmiyyət  azadlığını  necə  görmək  istəyirdi? 

Nizaminin  azad  cəmiyyəti  xəyali  deyildi.  Onun  fikir  və 

düşüncələrinin  məhsulu  idi.  Onun  cəmiyyətində  yaşayan 

insanlann  arzusu,  istəyi  və  məsləki  idi.  Bu  cəmiyyətdə 

bolluq,  ədalət  bərqərar  olunmalı  idi.  Burada  bolluq  və 

fıravvnlıq  yaradılmalı  idi.  Bu  ölkədə  insanların  maddi  və 

mənəvi  ehtiyaclarının  təmin  edilməsinə  şərait yaradılmalı  idi. 

Bunlar  mümkündürmü,  yoxsa  xəyallara  çevrilib  şirin  yuxular 

kimi əlçatmaz idi? Əlbəttə ki, mümkün idi.  Nizami  dahi  idi və 

dahiyanə  düşünürdü.  O  öz  dahiyanə  düşüncəsi  ilə  onu  dərk 

edirdi ki, Azərbaycan yeraltı və yerüstü sərtvətlərlə zəngin bir 

ölkədir.  Bu ölkədə yeraltı və yerüstü sərvətlər mövcud olduğu 

kimi  zəngin  intellektli,  ağıllı  insanlar  da  çoxdur.  Belə  bir 

potensialı  olan ölkənin  cəmiyyəti yaxşı  yaşamağa  layiqdir.  Bu 

ölkədəki  insanlann  öz  ağılı  və  idrakı  ilə,  torpağın  yetirdiyi 

dahilərin  qüdrəti 

ilə 

cəmiyyətdə 

azadlığın, 

ədalətin, 

fıravanlığın  baş  verməsi  təkcə  utopiya  deyil,  xəyal  deyil, 

əsrarəngiz  röya  deyil,  həm  də  həqiqətdir.  Nizami  inanırdı  ki, 

nə  zamansa  bu  baş  verəcək.  Ona  görə  təsadüfi  demirdi  ki, 

ilahi  qüdrət  yanında  zaman  ölçüsü  yoxdur.  Min  il  də  bir  gün 

kimidir.  Yəni  bu  gün  baş  tutmayan  iş  on  ildən  sonra  da,  min 

ildən  sonra  da  baş  tuta  bilər.  Başqa  mənada,  əgər  Allah 

yanında  zaman  ölçüsü  yoxdursa  xoşbəxt  cəmiyyət  bu  gün 

mövcud  deyilsə  sabah  onun  baş  tutacağına  ümidlə  baxmaq 

lazımdır.  Zaman  ölçüsünün  nisbi  olduğunu  İəskəndərin 

dilindən aşağıdakı  kimi mülahizə edir:

Dünyanı görmədən torpağa girən

Birgünlük körpəyə bənzəyirəm mən

Dünyanı başabaş gəzmişəm özüm

---

Mübariz  Yusifov

Hələ ki  dünyadan doymayıb gözüm 

Otuz altı deyil,  lap otuz min il 

Yaşasam cavabım bu olardı,  bil!

İ,  II 2004,  191.

Nizami  özü  də  öz  dilindən  zaman  nisbiliyini  belə  i f a d ə

edir:

Fələyin zərləri əyri atması 

Dünyanın oyuna xələl qatması 

Altmışa çatdırdı yaşımı mənim 

Düşməmiş qüvvədən ancaq bədənim.

Sanıram yenə də on yaşmdayam 

Hələ də divlərin savaşındayam.

İ,  II,  2004,218.

Dünyada əziyyət çəkib boy atdın 

Elə ki, səksənə,  doxsana çatdın 

Ordan da yetirdin özünü yüzə 

Ölüsən,  diri  də görünsən gözə 

İstər bir gün yaşa,  istərsə yüz il 

Bu nurlu eyvandan köçəcəksən, bil!

X-Ş,  2004,  54-55.

Nizaminin  düşündüyü  zaman  nisbiliyi  həqiqətdir  v ə  

«Qurani-Kərim»də  də  bu  barədə  müfəssəl  ayələr  vardır. 

«Quran»  ayələrində  Allahın  zamanının  yetişəcəyinin  xəyal 

yox,  haqq  olduğu  göstərilir:  «Yer  özünə  məxsus  şiddətlə 

lərzəyə  gəlib  titrəyəcəyi  zaman  (1);  Yer  öz  yükünü  çıxarıb 

atacağı  zaman  (2);  İnsan  «Buna  (bu yerə)  nə  olub?»  deyəcəyi 

zaman  (3);  Məhz o  gün  (yer)  öz hekayətini  söyləyəcəkdir (4); 

Çünki  (bunu)  ona  sənin  Rəbbin  vəhy  etmişdir  (5)  (Əl-Zilzal 

(Zəlzələ) surəsi  (99).

72

Nizamidə  azərbaycançılıq

Bu  ayələrin  cəmiyyət  həyatına  şamil  oluna  biləcəyi 

mənasını  belə  başa  düşmək  olar:  «Yer  üzündə  haqsızlığın, 

ədadlətsizliyin  bir  sonu  var.  Yerin  haqsızlığı,  ədalətsizliyi  öz 

üzərindən  atacağı  bir  zaman  həqiqətdir  və  geci-tezi 

gələcəkdir.  Bunu  Allah  özü  vəhy  etmişsə,  Allah  üçün  zaman 

ölçüsü  yoxdur.  Bu  ölçü  insan  üçündür.  Allah  bu  günü  insanın 

zaman  anlayışında  bu  gün  də  edə  bilər,  sabah  da,  min  ildən 

sonra da.  O zaman  ki,  ona  məqam yetişə».  Nizami  də  belə bir 

haqq  olan  zamanı  nəzərdə  tutur.  O  bir dahiyanəliklə  bu  fikrə 

gəlir  ki,  zülm,  ədalətsizlik  onun  yaşadığı  dövrdə  Azərbaycan 

məkanında tüğyan  etsə  də  zaman  öz  sözünü  deyəcək,  Allahın 

ədaləti  və  Nizaminin  arzulan  onun  məkanında  bərqərar 

olacaqdır.  Ordur  ki,  Nizami  cəmiyyət  azadlığı  barəsində 

düşünəndə  sabahkı  günə  inamla  baxır.  Zülmün  yox  olacağını 

və  ədalətli,  azad  cəmiyyətin  bünövrəsinin  ən  əvvəl  başqa 

yerdə  yox,  məhz  Azərbaycan  məkanında  baş  tütacağım  bədii 

bir  dillə  canlandırır.  Nizami  deyir  ki,  Allahın  ədalətinin  sonu 

yoxdur,  o  daimidir  və  əbədidir.  İnsanlann  içərisində  özünü 

«seçilmiş»  kimi  göstərməyə  cəhd  edən  bir  təbəqənin 

cəmiyyətə  qarşı  istismar alətinə  yönəldiyi  zülmün  isə  davamı 

yoxdur.  Allahın  ədaləti  zalımın  zülmünün  fövqündədir. 

Ədalət  işığında  zülmətin  varlığının  başa  çatacağı  həqiqət 

olduğu kimi, zalımın zülmü də öz ömrünü başa çatdıracaqdır.

Nizaminin  əsərlərində  zalımın  zülmünün  sonunun  başa 

çatacağına  və  haqqın  yetişəcəyinə  inam  ayrı-ayrı  bədii 

lövhələrdə 

canlandırılır. 

Nizaminin 

əsərlərində 

zalım 

kimlərdir? Əlbəttə ki,  zalımı, zülmkan Nizami xalq içərisində, 

cəmiyyət  üzvləri  arasında  axtarmır.  Zalımlar,  ədalətsiz  iş  gö­

rənlər o  şəxslərin  arasında  axtarılır  ki,  onlar  ixtiyar  sahibləri­

dir. 

Hökmdarlardır, 

şahlardır. 

Nizami 

zülmün 

daimi 

olmadığına  inandığı  kimi  zülmkarın  da  öz zülmünü  davam  et­

dirə bilməyəcəyi əqisədindədir.  «Sirlər xəzinəsi»ndə deyilir:

Ürəkləri  sındıran zümlkar bir şah vardı 

Dirəşməkdə, höcətdə  Həccacı  mat qoyardı. 

Aytək,  güntək itigöz bir xəlifəsi vardı

73

---