Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mübariz Yusifov
- 3. Azərbaycançılıq mühiti
- Nizamidə azərbaycançılıq
- M übariz Yusifov
Mübariz Yusifov Bəzən ovlaqları oldu Kürbasar Çox quş ovladılar, balıq tutdular. Günlər bölünmüşdü çöl-səyahətdə Keçirdi vaxtları ovda, işrətdə X-Ş, 2004, 133. Şəki haqqında. Şəki qədimdən Azərbaycanın dilbər gü- şələrindən biri kimi tanınmışdır. Şəki həm özünün təbii gö zəlliyi ilə, nadir tapılan dadlı meyvələri ilə, xoş təbiətli insan ları ilə dillər əzbəri olmuşdur. Nizami Şəkinin gözəllikləri nü munəsində burada yetişən almanı təşbeh götürür və Zeydin sevgilisi Zeynəbin gözəlliyinin bir nişanəsini Şəki alması ilə müqayisədə ifadə edir: Şən idi, şux idi, həm də füsunkar Gözəllər gözəli o nazlı nigar Min səfa başını gicəlləndirən Min sevda səfası qırardı hərfdən Tük kimi incəydi beldən o dilbər Ağzı xırdacaydı qarışqa qədər Şəki alması tək çənəsi vardı Məkkə qumundan da çox yandırardı. L-M, 2004,219. 3. Azərbaycançılıq mühiti Azərbaycançılıq mühiti Nizami əsərlərinin canıdır, ruhudur, özəyidir. Bu Nizaminin dilində canlı şəkildə təsəlli edir. Nizami ana vətəni ilə bağlı məqamları elə bir sevgi ilə, elə bir dərin rəğbətlə qələmə alır ki, bu məqamları təsvir edən dilin fars dili olduğu belə unudulur. Buna görə də o fikrə tam haqq qazandırmaq şübhə yaratmır ki, Nizaminin əsərlərinin ancaq üst qabığının farslığa aidiyyəti var. onun altındakı şirə başdan-başa Azərbaycan dadı verir. Bu şirədən
daddıqca Nizaminin doğmalığı artır və artdıqca da bu doğma hərarət bizi Nizamiyə daha da yaxınlaşdırır. Füzuli də belə edirdi. Onun əsərlərində ərəb-fars ifadə və tərkibləri ələbəttə ki,'4 məzmunun hamı üçün anlaşıqlı olmasında çətinlik yaradırdı. Ona görə də Füzuli deyirdi ki, zahir zahirdir, tam anlaşıqı olmaya da bilər, batin (məğz) isə mənim canımın (Azərbaycanlı canının) şirəsindən ibarətdir: Çiraq göydiriçək naleyi-əfqanımdan Fitləsin qılıram məğzi-üstüxanımdan. F, I, 262, L (Mən özümün nalə və əfqanımdan çıraq yandıranda bu çırağın piltəsini sümüyümün içindəki ilikdən edirəm). Yəni mənim dediklərim daxildən gəlir, milli Azərbaycanlı ruhundan gəlir. Nizamidə də hər şey milli ruhdan gəlir. Bunu yaxşı dərk edən İran alimləri özləri etiraf etməyə məcbur olmuşlar ki, Nizami onlardan deyil. Nizaminin əsərlərini səs ləndirən dilə onlann aidiyyatı var, içindəkilərə yox. Məmməd C əfər Cəfərov bu məsələyə münasibəti Y.N.Mamn təəssüratı əsasında belə şərh verir: «Əslində, İran alimlərinin çoxu Niza mini heç də fars şairi hesab etmirdilər. Bu xüsusda Y.N.M amn İrana etdiyi bir səfərdən sonra Leninqrad şərqşünasları qarşısında etdiyi məruzəsində və 1925-1926-cı illərdə «İran səfərindən alınan ədəbi təəssürat» adı ilə nəşr olunan məqaləsində verdiyi məlumat çox səciyyəvidir. Y.N.Marr bu məqaləsində bildirir ki, Tehranda fars alimləri Nizamini böyük şair hesab etmirlər, onlann fikrincə, Nizamini sevənlər ancaq Cənubi Azərbaycanlılar, bəxtiyarilərdir. Fars alimlərinin fikrincə, «Nizami İran şairi deyildir. O, Azərbay can mühitində yaşamış və işləmişdir. Onun şeirləri İranlılar üçün anlaşılmazdır. O, Qafqazlılar üçün ola bilsin, dahidir, iranlılar üçün isə dahi deyildir».1 Burada həqiqət budur ki, 1 Məmməd Cəfər. Nizaminin fikir dünyası. Bakı, «Yazıçı» 1982, s. 168-169; Ю.Н.Марр. Статьи и сообщения, Л., 1939, с. 255-268.
M übariz Yusifov Nizaminin əsərlərində fars ruhu yoxdur. Təsvir olunan bütün hadisələrdə, hətta, Azərbaycana aidiyyatı olmayan yer və şəxs adlarında Nizaminin Azərbaycanlı ruhu vardır. Nizami bu əsərləri farslar üçün yox, başqa millətlər üçün yox, məhz Azərbaycanlılar üçün milli bir sərvət yaradıb getmişdir. Onun hər bir sətrində, hər cümləsində Azərbaycançılıq ruhu səslənir. Nizaminin əsərlərində Azərbaycan adı bir ölkə adı kimi qələmə alınmış olsa da etnik bir termin kimi Azərbaycanlı sözü işlənmir. Onun işlətdiyi türk adı Azərbaycanlı mənası daşıyır. Nizami dövründə türk adı türk xalqlan üçün ümumi bir termin kimi işlədilmişdir. Ona görə də, məsələn, Çində yaşayan türk mənşəli etnik təbəqənin uyğurlara, qırğızlara, özbəklərə və s. aidiyyətindən asılı olmayaraq Nizamidə onlar «Çin türkü» adlanır. Türk xalqlarının diferensiallaşdığı mərhələdən sonra isə müəyyən etnik birləşmələr öz milli adlarını bir-birindən fərqləndirərək özlərini qazax, qırğız, tatar, qaraqalpaq, tuva və s. kimi adlanlırmışlar. Lev Qumilyov türk adı və türk etnik birləşməsi haqqında fikir lərini belə ümumiləşdirir: «Altay türkləri tukyular (türkyutlar) mənşəcə Qərb hunlarından törəmişlər. Nəzərə alsaq ki, Qərb hunları 468-ci ildə məhv edilib, türklər isə xalq kimi, artıq, 545-ci ildə tarix səhnəsinə gəliblər, onların artım sürətinə və nəsillərin bir-birini izləməsinə yalnız heyrətlənmək olar. Monqolustan Altayının ətəkləri hunlardan törəyən və türk dilində danışan tayfalarla məskunlaşmışdı. 1500 il ərzində «Türk» sözü bir neçə dəfə mənasını dəyişib. Göründüyü kimi türk adı altında V əsrdə knyaz Aşinanm birləşən, VI-VIII əsrlərdə isə xalq kimi formalaşan və türk dilində danışan ordu nəzərdə tutulurdu. Lakin eyni dildə danışan qonşu xalqlar qətiyyən türk hesab olunmurdu. Ərəblər dillərini nəzərə al madan Orta və Mərkəzi Asiyada bütün köçəri tayfalan türk adlandırırdılar. Rəşidəddin, ehtimal ki, dil əlamətlərinə görə türkləri və monqolları fərqləndiridi. İndiki mərhələdə isə «türk» etnoqrafiyası, hətta, mənşəyi nəzərə almadan istisnasız olaraq linqvistik anlayışdır. Çünki bir sıra türkdilli xalqlar türk
dilini qonşularla ünsiyyət prosesində əxz ediblər. Türk dilinin mənşəyi və özünü «türk-türkyüt» adlandıran xalqın meydana gəlməsi tamamilə fərqli hadisələrdir. İndi türk dilləri adlanan dillər ən qədim zamanlarda meydana gəlmişdi, türkyüt xalqı isə V əsrdə, Altay və onun ətəkləri üçün səciyyəvi olan meşə- düzən landşaftı şəraitində tayfaların qarışması nəticəsində yaranmışdı. Gəlmələrin yerli əhali ilə qaynayıb-qanşması prosesi o qədər güclü olmuşdu ki, artıq, yüz il sonra 546-cı il də onlar qədim türk xalqı, yaxud, türkyüt adlandırılan vahidə çevrilmişdilər. Türk dili mühitinin özü isə həmin dövrdə, ar tıq, Altaydan qərbə doğru uzaqlara-quzların, kanqlıqlann, yaxud peçeneqlərin, qədim bolqarların və hunların yaşadıqlan ərazilərə yayılmışdı».1 Məsələ burada ondan ibarət deyildir ki, «türk» adının və «türk» etnosunun yaranması tarixi və yayılması arealı dəqiqləşdirilsin. Bu hələlik, tarixşünaslıqda, etnoqrafiya və dilçilikdə mübahisəli qalan bir problemdir. Dilçilərin apardığı tədqiqatı və təhlilləri tarixçilər, etnoqraflar, onların qərarlarını isə dilçilər qənaətbəxş hesab etmirlər. Tarixçilərin və etnoq- rafların axtarışlarının indiyə qədərki nəticəsi ilə əlaqədar olan qərarı budur ki, türkdilli əhali Azərbaycan ərazisinə sonradan köçüb gəlmiş və müxtəlif tayfaların inteqrasiyası Azərbaycan xalqını əmələ gətirmişdir. Dilçilərin tədqiqatında müxtəlif türkdilli tayfaların Azərbaycan ərazisinə köçüb gəlməsi istisna edilmir. Ancaq Azərbaycanlıların şimallı-cənublu indiki ərazidə aborigen olması fikirinə daha artıq əhəmiyyət verilir. Hətta, belə bir ehtimal da istisna edilmir ki, nə zamansa Azər baycan ərazisindəki əhalinin şərqə doğru, sonradan isə şərqdən qərbə doğru axını baş vermişdir. Bu mübahisələrin həlli və dəqiqləşdirmələr aparılması çox ciddi tədqiqatlann işidir. Ancaq tarixi həqiqət öz yerində qalır. Mümkündür ki, türk xalqlan barədə «türk» termininin işlədilməsindən əvvəl bu xalqlar vahid etnik birləşmə şəklində yaşamış və tamamilə başqa bir ad daşımışlar. Məsələn, belə bir ehtimal vardır ki, ' Lev Qumilyov. Qədim türklər. Bakı, «Gənclik», 1993 s. 33-34. Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|