Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mübariz Yusifov
- Nizamidə azərbaycançılıq
- 1075 ^ * Mübariz Yusifov
Mübariz Yusifov İran-Turan müharibəsi mərhələsində (eradan əvvəl I minilliyin əvvəlləri) türk adı yox, Turan adı işlənmişdir. Turan adı isə qədim türk əhalisinə iranlılar tərəfindən veril mişdir. Turanlıların əfsanəvi hökmdarı Əfrasiyab (Ər Tonqa) İran şahı Keykavusun oğlu Səyavuşa öz qızını veribmiş. Sonra isə onu öldürüb. Buna görə də iranlılarla turanlılar arasında uzunmüddətli mühribələr baş vermişdir.1 Belə bir rəvayət də vardır ki, İranın Pişdadi sülaləsinin beşinci padşahı Firidunun üç oğlundan (ortancıl) oğlunun adı Tur imiş. Firidun ölümündən əvvəl məmləkətindən türküstan tərəflərini Tura vermişdir. Beləliklə, Tur iranlıların və türklərin əfsanəvi babası sayılır. Turan sözü də guya Tur adı ilə bağlıdır.1 2 Burada əfsanədə var, uydurma da, tarix də. Tarixi fakt odur ki, İran-Turan müharibəsində Əfrasiyab öldürülmüş, müharibə iranlıların qələbəsi ilə bitmişdir. Bundan sonrakı mərhələlərdə iranlalann öz ərazilərini şərqə doğru geinşləndirmə prosesinin başlanğıcı qoyulmuşdur. İranlalarda müşahidə olunan mənəvi-psixoloji bir əlamət vardır ki, onlarda daxili təmayüllülük çox güclüdür. Başqa sözlə, onlar özləri haqqında həmişə üstün fikirdə olmuşdur. Bu, xüsusən, türkdilli əhaliyə qarşı münasibətdə özünü aydın göstərir. Ola bilsin, həmin ənənənin davamıdır ki, Nizami dövründə də indi də İranda Azərbaycanlılar haqqında danışanda onların özləri də, dilləri də nəinki, «türk», hətta, bir qədər də ikrah yaradıcı tərzdə «turki» (yəni türkə bənzər, türkə oxşayan) adlandırılır. Bu, iranlalann təsəvvürüdür. Azərbaycan əsilli tədqiqatçılara gəlincə, onlar klassik dövrdə Azərbaycanlı əhaliyə şamil edilən «türk» adını təkcə etnik bir termin kimi yox, həm də xalqın daxili aləmini, milli psixologiyasını özündə canlandıran bir söz
kimi mənalandmrlar. Bu doğrudan da belədir. Nizamidə də «türk» adı həm də etnik vahid kimi, həm də etnik-psixoloji vasitə kimi işlənmişdir. Məmmədəmin Rəsulzadə Nizami əsərlərin- 1 Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən adlarm və terminlərin sərhi Bakı «Maarif», 1993, s. 218-219. 2 Yenə orada; bax: s. 218.
də türk adının «gözəllik, «ağlıq», «paklıq», «yaxşılıq», «tə mizlik», «doğruluq», «mərdlik», «qəhrəmanlıq», «başçılıq», «qüvvətlilik», «ədalətlilik» rəmzi kimi işlədildiyi göstərilir.1 Buraya, hətta, onu da əlavə etmək lazımdır ki, Nizami harada, hansı xalqda yaxşı nə varsa ona «türk» təşbehini qoşur. «Türk» sözünə qoşulan etiketləri Məmməd Əmin Rə sulzadə aşağıdakı kimi şərh edir: «Dilbər deməli olduğu çox yerdə şair sadəcə «türk» deyir. «Torke-delsetan», «torke- tənnaz», «torkc-nazənin- əndam» kimi ifadələrə Nizamidə tez-tez rast gəlinir. Gözəl gözdən bəhs edərkən (Nizami) «türk gözü» («çeşme torki») deyir, onu ahu (ğəzal) ilə müqayisə edir. Hər hansı gülüşün şirinliyini ifadə etmək üçün ona «türk gülüşü» deyir.2 Bu təşbeh və epitetlər iranlılara, fraslara aid olan ifadə vasitələrində işlədilmir. Türk adı Nizamidə o qədər uca, hörmətli tutulr ki, hətta, Leylinin ətrafındakı qızlara «Ərəbistanda yaşayan türklər» deyir, gözəllərin sarayına «Türküstan» deyir. Xosrov və Bəhram hər ikisi iranlı olduğu halda, Nizami onların döyüşünü təsvir edərkən «Türk neyinin naləsindən türklərin boğazı tutuldu» deyir. Nizami «Yeddi gözəl» əsərində «Xosrovun Xavərəngdə yeddi qızın şəklini görməsi» hekayəsindəki qızların mənşəcə türklüyə (Azərbaycanlıya) aidiyyəti yoxdur. Bunlar Hind, Çin, Xarəzm, Slavyan, Məğrib (Şimali Afrika), İtaliya (Qeysər), Kəsra (İranın Sasanilər sülaləsindən Ənuşirəvana və ondan sonra gələn İran şahlanna verilən ad; iranlı) elindən olan qızlardır. Nizami Azərbaycana aid əlamətləri elə işlədir ki, onlar istər-istəməz Azərbaycandan olan qızlar kimi təsəvvürə gətirilir: Rəsm etmişdi gözəl yeddi şux pəri Hər biri bir elin parlaq ülkəri Hind şahının qızı sevimli Furək 1 Məmmədəmin Rəsulzadə. «Azərbaycan şairi Nizami», Bakı, «Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı», 1991, s. 140-148. 2 Yenə orada, s. 142. 1075 ^ * Mübariz Yusifov Ondördlük ay kimi dilbər bir mələk Çinin xaqanının qızı Yağmanaz Gözəllər afəti, misli tapılmaz. Bir kəklik yürüşlü şux, solmaz pəri Xarəzm şahzadəsi, gözəl Nazpəri Slavyan şahının rumi geyimli Gözəl Nəsrinnuşu, türktək sevimli Məğrib padşahının Azəryun qızı Nurə qərq eyləyən günü, ulduzu Şanlı qeysər qızı şöhrəti Humay Humayun gözəli, surəti Humay Keykavus nəslindən dilli, diləkli Kəsranın Dürsəti tavus bəzəkli Y G, 2004, 70. Buradakı nə hindli Furəkin nə Çin qızı Yağmanazın, nə Xarəzmli Nazpərinin, nə Slavyan qızı Nəsrinnuşun, nə Məğrubli Azəryunun, nə İtaliyalı Humayın, nə İranlı Dürsətin adlan öz xalqlanna uyğun gəlmir. Tək Furək (Fərəh) adı ilə birlikdə onlann yeddisi də Azərbaycan üçün səciyyəvi olan şəxs adlanndan ibarətdir. Hind qızının hekayəsində isə Türkünaz adlı türk (Azərbaycanlı) qız haqqında söhbət gedir: Dedim: -Ey sevgilim, muradın nədir? Şöhrətin, şanın var, de, adın nədir? Dedi: - Bir türkəm ki, adım Türkünaz. Söylədim: - Könüllər bir olsa əgər Qohum tək ad dəxi ada bənzəyər. Xeyli qəribədir, qoy deyim sənə Türkünaz ləqəbi verilib mənə At çapar, türk kimi geniş səhrada Ataq hindulan qızğın bir oda. Y G. 2004, 142. Nizamidə azərbaycançılıq «Xosrov və Şirin»dəki «Xosrovun Şirinlə əylənməsi» hekayəsində məclisdəki qızların adında da türk (Azərbaycan) nişanəsi canlandırılır: Firəngiz, sərv boylu gözəl Süheyla Əcəbnuş, Fələknaz, bir də Hümeyla Hümayun, Səməntürk, nazlı Pərizad Xütənxatun, bir də Gövhərmülk dilşad X -Ş , 2004, 129. Nizami təsvir etdiyi hökmdar adlarında və həmçinin, et nik adlarda da (Azərbaycanlı obrazı yaradır. «Leyli və Məc- nun»da Leylinin qəbri üstündə Məcnunun ölməsi hadisəsi za manı şair Böyük Yaradanı «Səcdə edənlərin səlcuqu (pənahı, pərəstişgahı)» adlandırır: Fələyin üstündə vilayətin var Himayən altında durur varlıqlar Səcdə edənlərin səlcuqisən sən Bir də son vücudun mirası sənsən. L-M, 2004, 203. «Yeddi gözəl»də şahın tərifi verilən yerdə Ağsunqur yada düşür. Ağsunqur Əbdullah oğlu Qəsimüddovlə Mosul vilayəti Atabəylər dövlətinin banisi İmaməddin Zənginin atasıdır. Nizami onu yada salmaqla türk (Azərbaycan) mənşəli hökmdarların yadda qalmasına və xatırlanmasına diqqəti yönəldir: O şahın ləqəbi Əlaəddindir Qoruyub durduğu zaman zəmindir Ölkələr fatehi Körpə Arslan şah Alp Arslandan yüksək, olduqca gümrah Ondan Ağasunqurun nəsli güc aldı Əcdadı kamala yetdi, ucaldı. Y G, 2004, 31. Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|