Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Nizamido azərbaycançıltq
- Mübariz Yusifov
- Nizamidə azərbaycançılıq
Mübariz Yusifov bilməsin. Vahid dövlətçilik şəraitində ictimai həmrəylik yara nar, onlar güclənər və hegemon dövlətlərin varlığına təhlükə törənə bilərdi. Buna görə ilk növbədə hegemon dövlətlər ideoloji siyasətə böyük üstünlük verirdilər. İdeoloji siyasətin məqsədi xalqlann parçalanmasının sürətlənməsinə xidmət edirdi. Bunun üzərində ауп-ауп etnik təqəbələr arasında münaqişələrin törədilməsi, onların milli dildən məhmm edil məsi, milli-mənəvi və əxlaqi dəyərlərin dəyişdirilməsi, etnik qatlan təmsil edən intellektlərin hegemon dövlətə xidmət göstərməsi və digər assimilyativ təsirlər də var idi. İdeoloji siyasətə daxil olan bütün forma və variantlan bir kənara qoyub təkcə dil məsələsinin siyasiləşdirilməsinə diqqət yetirsək ayn-ayn etnik quruplann, o cümlədən, Azərbaycan cəmiyyətinin həmin siyasətdən irəli gələn ictimai, mənəvi, psixoloji deqradasiyasının necə sosial fəlakətlərə səbəb olduğunu aydın təsəvvür etmək çətin deyildir. Misal üçün, Azərbaycanlı mütəfəkkirlərin, söz ustalarının öz ana dilində yaza bilməməsi, öz intellektual potensialını başqa xalqlann mənəvi zənginləşməsinə yönəltmək məcburiyyəti xalqı öz intellektual qüvvəsindən aymrdı, milli və mənəvi sərvətlərin inkişafını zərbə altında qoyurdu. Dil olmadığı təqdirdə xalqın mənəviyyatı, özünün keçmişdən davam edən mənəvi sərvətləri sağalmaz yara alırdı. Dilin başlıca vəzifəsi, məlum dur ki, informasiya fünksiyasmdan ibarətdir. İnformasiya o za man gələcəyə maneəsiz ötürülə bilir ki, yazı və şifahi nitq arasında yaxınlaşma baş versin. Dildə norma sabitliyi yaradılsın. Əgər hər hansı dildə yazılı dil ənənələri davam etmirsə şifahi dil üstün yer tutur. Şifahi nitq isə dilin daxili strukturunu daim dəyişdirməyə meyllidir. Şifahi dilin üstünlüyü ən kiçik arealda belə müxtəlif nitq variantlarının yaranmasına səbəb olur. İnformasiyaların gələcəyə çatdırıl masında isə ciddi maneələr baş verir. Belə ki, məsələn, ta qə dimlərdən Azərbaycan dilində yazı ənənəsi daimi və ardıcıl davam edə bilmədiyinə görə tarixən yaranmış ədəbi-bədii nü munələrimizin dili müasirlik üçün ağzı bağlı olan bir xəzinəyə çevrilmişdir. Azərbaycanlı intellektlər öz elmi əsərlərini ərəb Nizamido azərbaycançıltq dilində yazmaqla ərəb elminin zənginləşməsinə xidmət etdik ləri kimi, fars dilində yazılan ədəbi-bədii əsərlər də fars bədii dilinin və yazı normasının zənginləşməsinə, bu normaların stabilləşməsinə xidmət etmişdir. Bu gün Azərbaycan mənşəli Bəhmənyar, (XI əsr), Sıracəddin Urməvi (X1I-XIII əsr), Nəsi- rəddin Tusi (XIII əsr), Eynəlqüzzat Miyanəçi (XII əsr), Mah mud Şəbüstəri (XIV əsr) kimi böyük filosofların, Əbül Üla Gəncəvi, Məhsəti, Xaqani, Fələki Şirvani, Mücirəddin Beylə- qani və bir çox yaradıcıların ədəbi-bədii, elmi, maarifçilik ideyaları onlann öz yazılarını qələmə aldıqları dillərin inkişa fına və zənginləşməsinə xidmət etmişdir. Böyük intellektual potensiala malik olan Azərbaycanlı yaradıcılar ərəblər dövründə ərəblərin, farslar dövründə farsların maraqlarına xidmət etməyə yönəldilmişlər. Ərəb xilafəti, xüsusən, VIII əsrin əvvəllərində daha çox güclənərək regionda və yayıldığı ərazilərdə, o cümlədən, Azərbaycan məkanında ciddi bir təsir qüvvəsinə çevrilmişdi. İnsanlara qılıncdan, oxdan, nizədən daha artıq təsir göstərən islam ideologiyasının yayılmasında maneələr öz qüvvəsini itirirdi. Ona görə də ərəblər bir əldə qılınc, bir əldə müqəddəs «Quran» olmaqla irəliləyir və öz maraqlarını həyata keçirməkdə, demək olar ki, elə bir çətinliklə qarşılaşmırdılar. İslamı qəbul etməyənlər ya qılıncla susdurulur, ya da böyük miqdarda vergi verməklə canlarını xilas edə bilirdilər. Ərəblərin Qafqaz siyasətində Azərbaycan çox əlverişli strateji mövqeyə malik bir region sayılırdı. Bura həm də yeraltı və yerüstü sərvətlərlə zəngin bir ölkə idi ki, ərəblərin buraya marağı daha artıq olmuşdu. Bir məsələni də nəzərə almaq lazımdır ki, ərəblərin təşkil etdiyi əsas hərbi əməliyyatlar Azərbaycan torpaqlarının üstündən keçməklə aparılırdı. Ona görə də bu əməliyyatlarda Azərbaycanın fiziki, maddi və mənəvi itkiləri daha geniş miqyas alırdı. Tarixçilə rin yazdığına görə VIII əsrin əvvəllərində Ərəb xilafəti özünün ən qüdrətli dövrünü keçirirdi. Onun əsas rəqiblərindən olan Bizans mövcud hərbi-siyasi vəziyyətlə əlaqədar Qafqazdakı mövqelərini əldən vermişdi. Yeni şəraitdə Azər baycan kimi mühüm strateji bazada möhkəmlənmək üçün 11
Mübariz Yusifov ərəblərə yalnız onları dəfələrlə ağır vəziyyətə salan xəzərlər üzərində qələbə lazım idi. Bu işdə xəlifə Əbdülməlikinin 639-cü ildən Azərbaycan, Ərminiyə və əl-Cəzirənin canişini təyin etdiyi qardaşı Məhəmməd ibn Mərvan xüsusi fəaliyyət göstərdi. Onun VIII əsrin əvvəllərində tabeliyində olan Cənubi Qafqaz ərazisində apardığı zor siyasəti ərəblərin bu ərazidə mövqeyini daha da möhkəmlətdi, xəzərlərə qarşı yürüşə çıxmaq imkanı yaratdı. 721-722-ci illərdə Xəlifə II Yəzidin hakimiyyəti zamanı (720-724) qıpçaq və başqa türk tayfaları ilə birləşmiş 30 minlik xəzər ordusu yeni həmlə ilə Azərbaycanın şimal hissəsinə hücum etdi, bütün Arran torpaqlarını keçərək Ermə nistan ərazisinə daxil oldu, orada olan ərəb hərbi hissələrini məğlub etdi. Azərbaycan və Ərminiyənin yeni canişini əl- Cərrah ibn Abdullah əl-Həkəmi xəlifənin əmrinə əsasən 25 minlik qoşunla xəzərlərə qarşı çıxış etdi. Azərbaycana qayı dan əl-Cərrah qışı Şəki vilayətində keçirtdi. 726-727-ci illər də Xaqan oğlunun başçılığı altında yenidən Arranı keçərək Azərbaycana soxulan xəzərlər Xəzərin cənub sahili vilayətlə rində ağalıq etməyə başladılar. Lakin çox keçmədən əks- hücumla irəli atılan ərəblər rəqiblərini Araz çayının o tayına qovaraq onları geri çəkilməyə məcbur etdilər.1 Aydın
məsələdir ki,
o zamankı
Azərbaycan torpaqlarında müdaxilələrin nəticəsi olaraq daimi ərazi bölgüsü mövcud deyildi. Çünki sərhəd prinsipi tez-tez pozulurdu. Odur ki, o zaman hər hansı bir əraziyə və ya etnosa verilən ad çox zaman indi mövcud olan ərazi bölgüsü və etnik adla uyğun gəlmir. Bu mənada Ermənistan, Ənnən, Ərməniyə, Arran, Alban ərazilərinin və adlarının indiki adlar la və etnik təbəqə ilə uyğun gəlmədiyi istisna sayılmamalıdır. Yenə də tarixi məlumatlarda göstərildiyinə görə baş vermiş ərəb işğalı bu ölkələrin tarixi-coğrafi ərazi bütövlüyünü saxlasa da onların inzibati adını dəyişdirdi. İlk çağlar Azərbaycan tarixi. Ш-ХШ əsrin I rübi. II cild, Bakı, «Elm», 2007, s. 186-188. 12
Azərbaycanın cənub hissəsi olan Abdurbadaqan Albaniya, Ermənistan, Şərqi Gürcüstan və əl-Cəzirə vilayəti ilə birlikdə yeni yaranmış gənc ərəb dövlətinin beş vilayətindən birini tə şkil edirdi. Nizaminin əsərlərində Ərmən, Abxaz, Gürcüstan kimi yer adlan işlənir ki, indi həmin yerlərin coğrafiyası Nizami dövründən əvvəlki vaxtlarda və Nizami dövründə indiki yerlərin coğrafiyası ilə uyğun gəlmir. Konkret misal olaraq onu demək lazımdır ki, «İskəndəmamə»də adı çəkilən Də val i bir yerdə Abxaz hökmdarı kimi, başqa yerdə Ərmənin sərkərdəsi kimi verilir. Yaxud Ərmən haqqında bəhs ediləndə onun coğrafi ərazisinin Arran deyilən yeri və hətta Bərdəni əhatə etdiyi göstərilir. Bəzən tədqiqatçılann özləri də ciddi araşdırma aparmadan Məhinbanu və Şirin obrazlarını erməni kimi təqdim edirlər. Əlbəttə ki, bu belə deyildir. Nə o zaman- kı ərmən indiki «ermənidir», nə «Ərməniyyə» Ermənistandır. Bəzən tədqiqatçılar Nizamini yaxşı dərk etmədiyindən, tarixi məqamları nəzərə almadan Nizami obrazlarına müxtəlif don geydirməkdən çəkinmirlər. Məsələn, Y.V.Levkiyevski A.Y.Knmskiyə əsaslanaraq Şirini və Məhinbanunu erməni kimi təqdim edir. Bu fikir isə başqa səriştəsiz adamları düzgün istiqamətlə aparmadığından bəziləri Nizamini «Xəmsə»dən, «Xəmsə»ni isə ədəbiyyat aləmindən uzaqlaşdırmaq məqsədi güdür.1 Ona görə də tarixçilərin, xüsusən, Ərmən haqqındakı məlumatlarını buraya daxil etməkdən məqsəd müasir oxucularda yarana bilən yanlışlığın aradan qaldırılmasına diqqəti cəlb etməkdən ibarətdir. Tarixi məlumatlarda göstərilir ki, VIII əsrin başlanğıcında Qafqazın işğal olunmuş torpaqlarında ərəblərin tam hakimiyyətinin bərqərar olması ilə vassallığını da itirən və bir dövlət kimi ləğv edilən Albaniya ərəb vilayəti Arrana (ar-Ran, Aran) çevrildikdə «Ərməniyyə» adlı yeni ərəb inzibati adı yarandı. Bu adı daşı yan ərəb vilayəti öz tərkibində təkcə cənubi Qafqazın qalan hissəsinin fəthindən bir neçə il əvvəl işğal olunmuş bilavasitə 1 Azərbaycan tarixi. III-XIII əsrin I rübü. Yeddi cilddə, II cild. Bakı, «Elm», 2007, s. 196-197.
13 Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|