Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mübariz Yusifov 3. Nağıl ; dastan və əfsanə qaynaqlan
- Nizamidə azərbaycançılıq
- Mübariz Yusifov
- Mzamido azorbaycançılıq
Mübariz Yusifov 3. Nağıl; dastan və əfsanə qaynaqlan Nizaminin yaradıcılığında xalq ruhunu əsrlərdən- əsrlərə yaşadan nağıl, dastan və əfsanə mövzulanndan istifadəyə geniş yer verilmişdir. Nizami analitik təfəkkürə malik bir şəxsiyyət olduğu üçün onun əsərlərində təkcə Azərbaycan folklorundan yox, həm də Şərqin ən möhtəşəm folklor nümunələri kimi yaranmış və Azərbaycan xalqı içərisində yayılaraq bütövlükdə Şərq milli təfəkkürünün məhsuluna çevrilmiş nümunələrdən də istifadə edilmişdir. Belə folklor nümunələri Azərbaycan mühitində Azərbaycanlı ictimai təfəkkürünün zənginləşdirilməsi baxımından olduqca mühüm əhəmiyyətə malikdir. Nizami öz əsərlərində bütün Şərq aləminin ictimai təfəkkürünün məhsulu kimi
formalaşmış «Min bir gecə», «Sindbadnamə», «Tutinamə», «Kəlilə və Dimnə» kimi folklor nümunələrindən yaradıcılıqla istifadə etmiş, onları Azərbaycan mühitində Azərbacyanlı etnik təfəkkürü ilə dolğunlaşdırmış, cilalamış və bir qədər də obrazlı desək, onlara Azərbaycanlı milli ruhu hopdurmuşdur. Nizami
nəinki Şərq
xalqlarında yayılmış folklor nümunələrindən, eyni zamanda, təsvir etdiyi hadisələrə uyğun olaraq Avropa və Afrika xalqlarına aid nümunələrdən də yaradıcılıqla istifadə edir. Bu hadisələr Azərbaycan mühitində yeniləşir və Nizami onları gələcəyə Azərbaycanlı libasında təqdim edir. Azadə Rüstəmzadə Nizaminin Şərq folklaruna müraciətini daha dolğun şərh edərək yazır: «... bu o demək deyildir ki, Nizaminin Fərhadı, yaxud Şirini, Leylisi, Məcnunu folklorda olan Şirin və Fərhadın, Məcnun və Leylinin eyni olmuşdur. Nizami öz ölməz qəhrəmanlarının surətlərini ucaldarkən bu nümunələrə istinad etsə də tarixi salnamələrə və sələflərinə müraciətdə olduğu kimi, buradan əxz etdiklərini də öz zəngin təxəyyül aləmində cilalayıb pardaqlamış, onlara yeni ruh, yeni təravət, yeni məna və Nizamidə azərbaycançılıq məqsəd vermiş, yeni, yalnız özünəməxsus bədii-romantik obrazlar səviyyəsinə qaldırmışdır».1 Nizaminin «Sirlər xəzinəsi» poemasmdakı mövzuların bir qismi Nizamidən bir əsr əvvəl yaşamış Məlikşahın vəziri Nizamiülmülkün «Siyasətnamə»sindəki hekayələrin məzmunu ilə də səsləşir. Nəzərə almaq lazımdır ki, «Siyasətnamə»də qələmə alman hadisələr də başqa bir məkanda yox, məhz Azərbaycanda baş vermiş hadisələrin hekayələşdirilmə variantıdır. Məsələn, Nizamiüllülkün «Siyasətnamə»sində belə bir hadisə təsvir olunur: Adil Nuşirəvanın sərkərdələrindən biri bir qarının torpağını əlindən alır. Qarı isə öz torpağına əvəz kimi torpaq və ya pul istəyir. Sərkərdə isə vermir. Qarı yol üstündə onu gördükdə qışqırıb haray salır, öz tələbinin ödənilməsini istəyir. Sərkərdə isə heç nə olmamış kimi çıxıb dedir. Əlbəttə ki, Azərbaycan cəmiyyətində belə haqsızlıqlara yol verilməsi qeyri-adi bir hadisə deyildi. Nizami isə bu hadisəni, indiki dildə desək, bir az da «qloballaşdırır». Onu Sultan Səncərə aid edir. Məqsəd bu olur ki, Azərbaycanlı ixtiyar sahiblərini oyatsın. Onların beyninə yeritsin ki, öz xalqınıza zülm etməyin. Qoy tarixlər sizdən ibrət götürsün. Ədalətli olun ki, zamanlar sizi rəğbətlə xatırlasın. Zülmkar olsanız həmişə, bütün zamanlarda adınız zalım kimi nifrət hədəfi olacaqdır. Nizami öz əsərlərinə Şərqdə məşhur olan Qarun, Nuh, Xızır, Davud, Süleyman və Bilqeyis, «Yusif və Züleyxa», «Harut və Zöhrə» hadisələri ilə bağlı mövzuları daxil edərkən onları Azərbaycan mühitində ibarətamiz məzmunla cilalayaraq zənginləşdirmişdir. Nizami Şərqin ən ibarətamiz abidələrindən biri kimi zaman-zaman hindlilərə aid edilən, ancaq daxilində ümumtürk, həmçinin, Azərbaycanlı etnik təfəkkürünün izləri açıq-aydın görünən «Kəlilə və Dimnə» hekayələrinə də müraciət etmişdir. Şərq ədəbiyyatında «Kəlilə və Dimnə»nin ilk dəfə fars şairi Rudəkinin (IX-X əsrlər) nəzmə çevirdiyi göstərilir. «Kəlilə və Dimnə» 1 R.Azadə. Nizami Gəncəvi. Bakı, «Elm», 1979, s. 179. Mübariz Yusifov hekayələri Azərbaycan folklorunda geniş yayılan və xalq tərəfindən sevilən variantlardan da məlum olmuşdur.1 Nizaminin «Sirlər xəzinəsi»ndə qələmə aldığı «Ovçu, it və tülkünün dastanı», «Meyvə satanla tülkünün nağılı», «Bülbül ilə qızılquşun nağılı» və s. mövzular «Kəlilə və Dimnə»dəki hekayələrlə uyğun gəlirsə, bunda təəccüblü heç bir şey yoxdur. Çünki, əw əla, «Kəlilə və Dimnə» hekayələrindən ümumtürk ruhu, Azərbaycanlı nəfəsi gəlir, ikincisi, həmin hekayələrin bənzəri Azərbaycan folklorunda mövcud
olmuşdur. Nizami də həmin hekayələrə öz bər-bəzəyini vurmuş, onu Azərbaycan mühitində ibrətamiz səviyyədə öz cəmiyyətinə təqdim etmişdir. Nizaminin «Xosrov və Şirin» əsərinin mövzusu Firdovsinin «Şahnamə»sində təsvir edilsə də Azərbaycan folklorunda «Xosrov və Şirin» adında nağıl və dastanın, «Fərhad və Şirin» nağılının, habelə, «Şahzadə Süleyman» nağılının mövcudluğu tədqiqatçılar tərəfindən təqdir edilir.1 2 Azərbaycan ərazisində Fərhadla bağlı «Fərhad arxı», «Fərhad qalası», «Fərhad evi» kimi yer adlarının mövcudluğu da onu göstərir ki, «Xosrov və Şirin»də mühüm epizodlardan biri olan Fərhad haqqındakı hekayə təsadüfi deyildir.3 Nizami bu mövzunu bilavasitə xalqdan almış, bədiiləşirmiş, cilalayıb sığallamış və yenidən xalqın təfəkkürünə ərməğan etmişdir. Tədqiqatlarda da Fərhadın Azərbaycan mühiti ilə bağlı bir şəxsiyyət olduğu göstərilir.4 Nizaminin qələmə aldığı
«Leyli və
Məcnun» poemasının mövzusu ərəb şifahi xalq ədəbiyyatı ilə bağlı olsa da Azərbaycan folklorunda da bu adda nağıllar yaranmışdır. 1 R. Azadə. Nizami Gəncəvi, (həyatı və sənəti). Bakı, «Elm», 1979, s. 164-165; Tağı Xalisbəyli. Nizami Gəncəvi və Azərbaycan qaynaqları. Bakı, «Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı», 1991, s. 24-25. 2 Nizami Gəncəvi. Yeddi gözəl. Filoloji tərcümə. Bakı «Elm» 1983 s 10 3 Tağı Xalisbəyli. Həmin əsər, s. 47. 4 Bax: Məmməd Cəfər Cəfərov. Nizaminin fikir dünyası Bakı «Yazıçı» 1982, s 151; Tağı Xalisbəyli. Nizami Gəncəvi və Azərbaycan qaynaqlan.. Bakı, «Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı», 1991, s. 46-47. 150
Nizaminin «Leyli və Məcnun»undakı hadisələr isə ərəb folklorundan iqtibas deyildir. Burada Azərbaycan folkloruna məxsus qaynaqlar çoxdur. Nizami də öz əsərində bu mövzunu cilalayaraq onu ərəb, İran mühitindən Azərbaycan mühitinə gətirmişdir. Nizaminin əsərlərində xalq arasında yayılmış «Fərhad və Şirin», «Lelyi və Məcnun», «Şahzadə Bəhram», «İskəndərin padşahlığa çatması», «İskəndər Zülqəmeynin İran padşahı ilə davası», «İskəndərin gündən xərac alması», «İskəndərlə Ləl Xiftən», «İskəndər Zülqəmeynin vəsiyyətləri», «İskəndərin zülmətə getməsi», «İskəndərin həbəşlərlə davası», «İskəndər ilə Sərrac İmran», «İskəndər Zülqəmeyn ilə üzük tapan çobanın nağılı», «İskəndərin qayışbaldırlara rast gəlməsi», «İskəndər və fəqir», «İskəndər və çoban», «Buynuzlu İskəndər», «İskəndər quş dili öyrənir», «Nüşabə padşahın nağılı», «Loğman», «Mərd ilə namərd», «Daranın nağılı» kimi folklor nümunələrinə istinad etməsi istisna edilmir.1 Nizaminin Azərbaycan folklor qaynaqları ilə əlaqəsinə dair maraqlı tədqiqatlar vardır.2 Bu tədqiqatların daha da genişləndirilməsinə və dərinləşdirilməsinə ehtiyac çoxdur. Tədqiqatların genişləndirilməsi belə bir faktı dəqiqləşdirməyə yönəlir ki, Nizami hər cəhətdən öz xalqı, öz milləti ilə bağlı bir şəxsiyyət olmuşdur. Onun hər misrasında, hər beytində Azərbaycanın milli ruhu yaşayır. 1 Tağı Xalisbəyli. Nizami Gəncəvi və Azərbaycan qaynaqlan. Bakı, «Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı», 1991, s. 87. 2 Tağı Xalisbəyli. Nizami Gəncəvi və Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı, Azərb. Ped. İnst nəşriyyatı, 1988,; Tağı Xalisbəyli. Nizami Gəncəvi və Azərbaycan folkloru. Bakı, Azərb. Dövlət. Ped. İnst. nəşriyyatı, 1990. Həmid Araslı. Nizami əsərlərinin el variantları. Müqəddimə. Bakı, 1941; Həmid Araslı. Nizami və Azərbaycan xalq ədəbiyyatı (məqalələr məcmuəsi), Bakı, 1947; Ə.Axundov. Nizami Gəncəvi və xalq yaradıcılığı. Azərb. SSR EA xəbərləri. Bakı, 1954, №2; M.Əlizadə. Nizami yaradıcılığında Azərbaycan folklorunun təsiri. «Ədəbiyyat qəzeti», 24 iyun 1938, №29; S.Paşayev. Nizami və folklor. Bakı, 1976; S.Paşayev. Nizami və xalq əfsanələri. Bakı, 1983; Sabir Həsənzadə. Nizaminin «Xəmsə»də işlətdiyi Azərbaycan zərbi məsəlləri. Gəncə, «İlkin» nəşr., 2005, s. 5-136. 151
Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|