Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Yüklə 4,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mübariz Yusifov
- 5. Nizaminin dilində Azərbaycan sözləri
- Nizamidə azərbaycançılıq
Mübariz Yusifov Bir daha, təkrarən demək lazımdır ki, Nizaminin hər misrasında, hər cümləsində, h ər beytində Azərbaycançılıq ruhu yaşayır. Azərbaycan milli-mənəvi və mədəni təbiəti ilə, məişət həyatı ilə çox sıx bağlı olan xalq deyimləri mənəvi ruhu özündə daha çox saxlamaqdadır. Onu da demək lazımdır ki, Nizamidə xalq deyimləri olduqca zəngindir. Bu zənginlik nə qədər artıq tədqiq olunursa o qədər də Nizaminin Azərbaycan həyatı
ilə bağlılığının daha çox
arqumentləndirilməsi imkanları əldə edilir. Çünki xalqın ictimai təfəkküründən yaranan bütün deyimlər onun özünün milli ruhu ilə bağlı olur. Milli ruh isə özünə qatışıq götürmür;
Nizaminin dilində Azərbaycan sözlərinin işlədilməsinin də özünəməxsus yeri yardır. Nizaminin dili Azərbaycan sözləri ilə zəngindir. Ancaq Nizaminin Azərbaycançılığının ən bariz göstəricisi oan bu faktik materialın tədqiqinə indiyədək çox da artıq diqqət olmamışdır. Nizamidə milli mədəniyyətin, milli mənəvi keyfıyyyətlərin və ictimai təfəkkürün qaynaqlarından törəmiş atalar sözlərinin, zərbi- məsəllərin, hikmətli sözlərin tədqiqi nə qədər vacibdirsə, sözlərin tədqiqi və təhlili ondan qat-qat daha artıq vacibdir. Atalar sözləri, zərbi-məsəllər və hikmətli sözlər nə dərəcədə milli keyfiyyətləri əks etdirsə də onların formalaşmasında sərhəd məhdudiyyəti olmayan təfəkkür tipologiyasının da təsirini istisna etmək olmaz. Yəni ki, məsələn, «Dağ dağa rast gəlməz, insan insana rast gələr» atalar sözünün fars dilində «Kuh be kuh nə mirəsəd, insan be insan mirəsəd», «Az ye, həmişə ye» atalar sözünün «Kəm-kəm mixor, həmişə mixor», «Ölənin dalınca danışmazlar» atalar sözünün «Əz kəse morde bəd nəbayəd qoft», «Eşşək həmin eşşəkdir, palanı özgədir» atalar sözünün «Xər həmin xərəst, çuli digərəst» kimi variantları mövcuddur. Belə nümunələrin sayını artırmaq da
olar. Ancaq hər bir dilin öz qrammatik qaydaları əsasında düzələn sözlər arasında oxşar variantlar tapmaq çətindir. Ona görə də Nizaminin dilində Azərbaycan sözlərinin tədqiqi millilik baxımından mühüm rol oynayır. Nizaminin dilində Azərbaycan sözlərinin tədqiqi sahəsində mühüm addımlar olan yazılar bu istiqamətdəki araşdırmalar üçün açılan yolların başlanğıcı kimi olduqca təqdirəlayiqdir.1 Nizaminin dilində işlənən sözlər kəmiyyətcə Nizaminin özündən əvvəl və sonra fars dilində yazılması əsərlərdə işlədilən Azərbaycan sözlərindən qat-qat
artıqdır. Nizamişünas tədqiqatçı Cahan Ağamirov Nizamidə işlənmiş 118 Azərbaycan sözünün siyahısını vermişdir.* 2 Məmməd Əmin Rəsulzadə Nizami əsərləri üzərində tədqiqat apararkən 40-dan artıq sözü təhlil edir, onları fars dilində işlədilən beytlərin içərisində araşdıraraq tərcümə variantlarını da verir. Görünür, Azərbaycan sözlərini təhlil etmək tədqiqatçının birbaşa məqsədi olmamışdır. Odur ki, həmin sözləri əsərin «Əlavələr» hissəsində qeydə alır və belə bir izahat da verir: «Nizaminin şeirlərində bir çox türk sözləri vardır. «Xəmsə»ni bu baxımdan xüsusi araşdırmadıq. Yalnız rast gəldiklərimizi nümunə olsun deyə, qismən qeyd etdik».3 Nizaminin milliliyini, onun Azərbaycançılıq ideyalarını konkret, dəqiq, aydın faktlarla canlandırmaq baxımından bu nümunələrin müəyyən
qisminin təhlilini vermək məqsədəuyğun olardı. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu sözlər ta qədimdən Azərbaycan dilində işlənmiş ifadə vasitələri olduğundan onların bir çoxuna qədim dil mətnləri əsasında tərtib edilmiş lüğətlərdə də rast gəlmək olur. Bəzi sözlər indi də işlək olduğu halda onların bir qismi köhnələrək ' Bax: Həmid Araslı. Nizamidə xalq sözləri və xalq ifadələri. «SSRİ EA Azərbaycan lilialı xəbərləri». 1942, № 8 , s. 34; Məmməd Əmin Rəsulzadə. Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi. Bakı, «Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı» 1991, s. 224-228; Cahan Ağamirov. Nizami yaradıcılığında işlədilən türk sözləri və Azərbaycan zərbi- məsəlləri. Gəncə, 2005, 65 s. 2 Cahan Ağamirov. Nizami və türklük. Gəncə, 2008, s. 40-43. 3 Məmməd Əmin Rəsulzadə. Azərbaycan şairi Nizami. Bakı, «Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı», 1991, s. 224.
Mübariz Yusifov wm dilin işlək fondundan çıxmışdır. Buna görə də Nizaminin dilində işlədilmiş Azərbaycan sözlərinin tədqiqi bir tərəfdən onun
«Xəmsə»sində milliliyin və Azərbaycançılıq ideyalarının canlandınlmasmm təhlili baxımından maraqlıdırsa, digər tərəfdən, türk dillərinin, eləcə də Azərbaycan dilinin tarixi leksikologiyasma aid tədqiqatların dərinləşdirilməsi baxımından etibarlı bir mənbə kimi əhəmiyyətlidir. Nizaminin dilində işlənmiş aşağıdakı kimi sözlər bu gün də Azərbaycan dilində işlənməkdədir:
dilində indi də itirməmişdir. Bu söz, eyni zamanda, dilimizdəki «dəyə» sözünün bir variantı kimi işlənir. Alaçıq əvvəllər keçə örtüklə örtülürdü. Güman ki, alaçıq rəngbərəng (göy və ya qara) rəngli keçələrlə örtüldüyü üçün ona alaçıq adı verilmişdir. Dəyə hazırlanmasında isə daha çox çadırdan istifadə edilir. Ancaq istisna deyildir ki, dəyə örtüyündə keçədən də istifadə olunmasın. Nizamidə alaçıq sözü belə işlənir: Çe konəd be pa-ye pilan alaçuq-e torkmani? Fil ayağı qarşısında türkmən alaçığı necə dayana bilər?. (Rəsulzadə, 224,* 1.) Alaçıq sözü xeymə, çadır, alaçıq, dəyə mənasında Mahmud Kaşqaridə və başqa qədim türk mənbələrində də qeydə alınmışdır: «Braman körkin belgürtip qariçantri t(eginniq) alaçu tuşusunta yoriyur erkən». (Tanrı İndira) brəhmən görkəmində şahzadə hariçandranın alaçığının qarşısından keçdi.) (DTS, 33)**. Alaçıq (aləçuq) sözü Həsən Zərinəzadənin «Fars dilində Azərbaycan sözləri» kitabında da qeydə alınmışdır.* 1 * Məmməd Əmin Rəsulzadə. Azərbaycan şairi Nizami. Bakı. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1991. ' Древнетюркский словарь, Ленинград, «Наука», 1969 1 Вах: Həsən Zərinəzadə. Fars dilində Azərbaycan sözləri. Bakı, Azərb. SSR EA nəşr.. 1962, s. 147 (Bundan sonra: Zərinzadə). Nizamidə azərbaycançılıq Ekdeş. Bus öz Nizamidə iki maddənin qatışığı kimi mənalandırılır: Gerami ekdeşəst in nəqş-e dəmsaz Pedər hindu-vo-madər tork-e tənnaz. Atası hindu, anası nazlı türk olan Bu xoşagəlimli nəqş çox ekdeş bir şeydir. (Rəsulzadə, 224, 3).
edilmiş, mənası «anabir qardaşlar» kimi göstərilmişdir: «Qandaş quma urur, ögdəş özü tartar (Atabir qardaşlar didişər, anabir qardaşlar birləşər) (DTS, 379). Ekdeş sözünü Həsən Zərinəzadə də qeydə almışdır. Həsən Zərinəzadə bu sözün həm iki irqdən olan (irqdaş), həm də ögey
qardaşlar mənasında işləndiyini göstərir. (Zərinəzadə, 143). Bu söz hazırda Azərbaycan dilində işlənmir. Onun əvəzinə ögey sözü işləkdir. Ancaq Nizami dövründə ona tanış olmuş bu söz tarixi leksikologiya baxımından maraqlıdır. Beyrəq. Beyrək sözü Nizamidə bayraq mənasında işlənmişdir. Pərvin ze hərir-e zərd-o əzrəq Bər səncəq-c zər keşide beyrəq. Pərvin ulduzu san ipəkdən olan bayrağı Qızıl bir sancağa çəkmişdir. (Rəsulzadə, 224, 4). Bu beytdəki sərıcəq (sancaq) sözü «Kitabi-Dədə Qorqud»da iki mənada işlənir: 1) bayraq; 2) vilayət, el. Yüklə 4,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|