Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

22 
 
edildikdə  mübahisəsiz  qiymət  ala  bilir.  Bədən  ölçüləri  ağac,  ölçü  pərgarı    və  ölçü  lenti  ilə 
götürülür. Heyvanlar ölçülmədən qabaq ölçü alətlərinin dəqiqliyi xətkeĢlə yoxlanılır.  
Ölçülər  bədənin  mütənasibliyini  göstərir.  Heyvanların  inkiĢafını  örgənmək  üçün  5-8 
əsas ölçülər, tətqiqat üçün isə bir çox ölçülər öyrənilir. 
Somatoqrafiya-yəni  heyvanların  fotoĢəkillərinə  əsasən  qiymətləndirmə.  Heyvanın  Ģəkili 
çəkilir, həmin Ģəkillərə əsasən onun eksteryer quruluĢ formasına və konstitusiya tipinə uyğun 
qiymətləndirmə aparılır. Bu üsul o vaxt tədbiq olunur ki, heyvanın özü yox ansaq fotosu vardır. 
Eksteryeri  öyrənmək  üçün  hər  bir  heyvanın 
eksteryer statlarını bilmək vacibdir. 
Kənd 
təsərrüfatı 
heyvanların  eksteryer 
quruluĢunda  gözlə  görükən  və  baxanda 
asanlıqla  hiss  olunan  nöqsanlar  vardır.  Bu 
nöqsanlar 
ilkin 
növbədə 
heyvanların 
məhsuldarlıq  göstəricilərinə  eyni  zamanda 
törəmə  qabiliyyətinədə  təsir  göstərir.  Hər  bir 
növ 
heyvan 
üçün 
nöqsan 
onun 
qiymətləndirilməsində  mənfi  təsir  göstərir. 
Məsələn:  qaramalın  baĢ  quruluĢuna  fikir 
yetirək.  Şəkil-8.  İribuynuzlu  qaramalın 
başın  quruluş  və  forması:1-inəyin  tipik  baĢ 
forması,  2-törədici  buğa  baĢı,  3-Qaba  tipli 
inək  baĢı,  4-Simmental  cinsli  buğa  baĢı,  5-
incə,  inkiĢafdan  qalmıĢ  inək  baĢı,  6-Qırmızı 
dat cinsli buğa baĢı. 
Maldarlıqda baĢın quruluĢ formasına görə onun ətlik və ya südlük cinsə xas olması daha yaxĢı 
aydın seçilir. Ona görədə mütəxəssislər bunu bulməsi daha vacibdir. BaĢın quruluĢ və forması 

---

23 
 
ilə yanaĢı qaramalın boyunun quruluĢuda böyük  əhəmiyyət 
kəsb  edir.  Boyunun  quruluĢ  formasına  görədə  onun 
məhsuldarlıq  tipini,  cinslərə  xas  olan  xüsusiyyətini  və 
nöqsanlı cəhətini göstərmək olar.
 
 
Şəkil-9.  İri  buynuzlu  qaramalın  boyun  quruluş  və 
forması.  1-inəyə  xas  olan  tipik  boyun  forması,  2-südlük 
cinsli  buğaların  boyun  qurlrĢu.  3-Gödək  quruluĢlu  inək 
boyunu,  4-qısa  boyunlu  bestujev  cinsli  inyin  boyunu,  5-
Cinszis  inəyin  boyun  quruluĢu,  6-enli  törədici  buğa 
boyunu.Göst
ərilən 
formalara 
əsasən qaramalda hansı  məhsuldarlıqlı cinslərin 
olması 
təyin 
edilir.Qaramalda 
onun 
məhsuldarlıq  istiqamətinə  və  cinsin  tipiklik 
quruluĢuna  görə  baĢ,  boyun  və  eyni  zamanda 
döĢ  quruluĢuna  görədə  fərqlənirlər.  Müxtəlif 
cinslərdə döĢün quruluĢ və forması istqaməti və 
cinsindən  asılı  olaraq  aĢağıda  göstərilən  Ģəkildə 
biruzə verir. 
ġəkil-10.Qaramalda döĢ quruluĢ formaları.  
1-qara-alacinsdə  döĢ  zəif  inkiĢaflıdır.  2-
simmental cinsin inəyinin döĢü yaxĢı inkiĢaflı, 
3-qara-ala  cinsli  inəyin  döĢ  nahiyəsi  güclü 
inkiĢaflı forması, 4-Ģorthorn cinsin zəif inkiĢaf 
etmiĢ  buğası,  5-hereford  cinsin  döĢü  yaxĢı 
inkiĢaf  etmiĢ  forması.  6-ağ  baĢ  qazax  cinsin 
döĢü  yaxĢı  inkiĢaf  etmiĢ  kəlin  forması. 
Maldarlıqda heyvanın bütün xarici görünüĢ və 
formasında 
müəyyən 
noqsanları 
onun 
kompleks  qiymətləndirmə  aparıldıqda  aĢağı 
keyfiyyətli  hesab olunur.  Xüsusəndə  müəyyən 
noqsanlar  bilavasitə  onun  məhsuldarlığına 
təsir  etmədiyi  halda,  yelinin  quruluĢ  və 
forması əsaslı təsir göstərir.                                        ġəkil-11.Qaramalda müxtəlif yelin formaları.. 
1-qara-ala  cinsin fincan    formalı  yelini, 2-ayriĢir  cinsin təknəvari  yelin forması, 3-xolmoqor cinsin 
zəif inkiĢaflı yelini. 4-xolmoqor cinsin qeyri bərabər inkiĢaflı yelin forması, 5-qara-ala cinsin sallaq 
yelin forması. 6-cinsiz keçiyelin forması.  

---

24 
 
Göstərilən  eksteryer  quruluĢu  ilə  yanaĢı 
ayaqlarda  olan  nöqsanlarda  qaramal  üçün  
kompleks  qiymətləndirmədə  nəzərə  alınır. 
Qaramalda  ayaq  və  döĢ  quruluĢ  formulaları 
aĢağıda  göstərilmiĢdir.  ġəkil-12.1-  enli  ayaq 
duruĢu, 2-ensiz, 3-oynaq duruĢlu, 4-normal. 
İnteryer 
Interyer  fransız  sözü  olub  (interier)  daxili  qruluĢ  deməkdir.  Ġnteryer  istilahı  zootexniki 
ədəbiyyata,  ilk  dəfə  rus  alimi  Y.  F.  Liskin  və  polĢa  alimi  K.  Malsburq  tərəfindən  daxil 
edilmiĢdir.  Ġnteryer  heyvan  orqanizminin  daxili  qruluĢunu,  orqan  və  toxumaların  fəaliyyətini 
öyrənir.  Y.  F.  Liskin  ilk  tətqiqatını  yelinin  histaloji  qruluĢunun  öyrənilməsində,  K.  Malsburq 
isə əzələ liflərimin diametri ilə məhsuldarlığın əlaqəsinin öyrənilməsinə həsr etmiĢdir. 
 
Ġnteryer  kostitusiyanın  müəyyən  tərəflərini  təĢkil  edir.  Ġnteryer  tətqiqatları  eksteryer 
üsulu ilə qiymətləndirməni tamamlayır, nəticəni daha da zənginləĢdirir. Ġnteryerin öyrənilməsi 
üçün morfoloji, histoloji, sitoloji, biokimyəvi, rentgenoloji və s. tətqiqatlar aparılır. Bu tətqiqat 
üsullarının  köməkliyi  ilə  heyvanların  yelinin  morfoloji  strukturu,  süd  vəzilərinin,  əzələ 
liflərinin,  dəri,  tük  örtüyünün,  dəri  və  dərialtı  vəzlərinin,  qan,  sümük  toxumlarının, 
hüceyrələrini daxili  orqanlarının qruluĢu, biokimyəvi  və fizioloji üsullarla orqanizimdə  gedən 
biokimyəvi dəyiĢikliklər, maddələr mübadiləsinin göstəriciləri öyrənilir. Məsələn: uzun gövdəli 
inəyin  uzun  ömür  sürməsi  və  yüksək  süd  məhsulu  verməsi  onun  daxili  orqanlarının  yaxĢı 
vəziyyətdə  olmasını  göstərir.  Ġnteryer  parametirlərdən  birisidə  dəridir.  Məsələn:  məhsuldarlıq  
istiqamətindən asılı olaraq heyvanlarda dəri quruluĢu fərqlidir. Beləki,  əgər südlük, yunluq və 
ətlik  tip  qoyunların  dərisini  təhlil  etsək  məlum  olar  ki,  yunluq  tipdə  dəri  daha  yaxĢı  inkiĢaf 
etmiĢdir. Ancaq südlük tipdə dəri qalınlığı aĢağı olmuĢdur. Ətlik və südlük tipli qaramlda da bu 
göstəricilər  fərqlənir.  Məsələn:  Qara-ala  cinsində  6000-8000  kq  süd  verən  inəklərin  dərisinin 
qalınlığı 4,09 mm olduğu halda 4000-5000 kq süd verən inəklərin dərisinin qalınlığı 4,78 mm 
olmuĢdur.  
Süd  vəzilərinin  inkiĢaf  tempidə  onun  istiqamətinə  uyğundur.  Məsələn:  yüksək  süd  verən 
inəklərin  yelinin  strukturunda  süd  vəziləri  70-80  %,  birləĢdirici  toxuma  isə  20-30%  arasında 
olmuĢdur. Ancaq ətlik tiplərdə birləĢdirici toxuma nisbəti yüksək olur.  
 
Ġnteryerdə  tətqiqatın  ilk  obyekti  inəklərin  yelini  olmuĢdur.  Y.  F.  Liskun  ilk  dəfə 
müəyyən  etmiĢdir  ki,  süd  vəzisinin  qruluĢu  üçün  səciyyəvi  xüsusiyyəti  yelində,  vəzli  və 
birləĢdirici toxumlar arasında mövcud olan nisbətdir. 
Hemotoloji göstəricilər südlük tipdə ətlikdən fərqlənir. Endokrin vəzilərinin də orqanizmə təsiri 
böyükdür. Orqanizmin immunitet qabiliyyəti, qanın qoruma funksiyası ilə əlaqədardır. 
Ġnteryer xüsusiyyətlərin əsası olan qan tərkibində hemoqlobinin faizlə miqdarı və eritrositlərin 
say etibarı cinslərin məhsuldarlığı və atların iĢlək qabiliyyətinə görə fərqlənir. Məsələn: 3 yaĢlı 
qaçıĢ  atında  hemoqlobinin  miqdarı  82,9%,  eritrosit  11,45  milyon  olduğu  halda  rekordçularda 
hemoqlobin 96,13% və eritrosit 11,89 milyon olmuĢdur.  

---