Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

13 
 
İrsən    keçmə.  Ġrsən    keçmə    fenotipik    dəyiĢgənliyin    bir    qismi    olmaqla,  genotipdən    çox  
asılıdır,  daha    doğrusu    genetik    fərqlənməyə    görə  heyvanlar    bir-birindən    irsiyyətcə    seçilirlər. 
Ġrsən  keçmə  ümumi  dəyiĢgənliyin genetik  hissəsi  olub  nəslə  irsən  keçir. Lakin  qeyd  etmək  
lazımdır  ki,  ümumi  dəyiĢgənliyin  təmiz  genetik  qismi  yoxdur. Hər  hansı  irsi  əlamət  irsiyyətin  
və    mühütün    təsir    məcmusudur.  Ġrsi    əlamətlərin    xarici    mühüt    Ģəraitindən    asılıqlığı    da  
müxtəlifdir. Təcrübə  və  müĢahidələr  sübut  etmiĢdir  ki, kəmiyyət  əlamətlərinin  dəyiĢgənliyi  isə  
tamamilə  irsiyyətin  nəzarətindən  asılıdır.  Ġrsiyyətin  və  mühütün  hər  hansı  əlamətə  və  yaxud  
fərdə  təsirinin  dəqiqliyini  demək  çətindir. Hər  bir  heyvan  populyasiyasında  əla, orta   və  pis  
genotiplər  olduğu  kimi  onların  yetiĢdirmə  Ģəraitidə  müxtəlifdir. 
Məsələn    sağımın    fenotipik    göstəricisi    genotipin    və    mühütün    təsirindən    asılıdır.Yəni  
bərabərlik  belə  olacaqdır:  F=G+M 
Əgər  bu  bərabərlikdə   M  böyük  kəmiyyət  hesab  edilərsə, onda  əlamətin  genopindən  
asılı  olması  daha  üstünlük  təĢkil  edir. Burada  irsən keçmənin  ölçüsü  genotipin (G)  fenotipə  
olan  nisbəti  ilə  götürülür  və  faizlə  ifadə  olunur. Əlamətlərin  ümumi  fenotipik  dəyiĢgənliyi  
100%  qəbul  edilir.Genotip  (G)  dəyiĢgənlik  isə  ( X-ə)  bərabər  olur. 
Ġrsən  keçmənin  aĢağıdakı  düstura  əsasən  hesablamaq  olar.    X=
  
Belə  bir  üsul  irsi  keçmə  və  digər  kəmiyyət  üsullarının  hazirlanmasına  və  irsən  keçmə  
əmsalı    hesablanmasına    imkan    yaradır.  Hal-hazırda    irsən    keçmə    heyvandarlıq    təcrübəsində  
geniĢ  istifadə  edilir. 
Əlamətin  genotipik dəyiĢgənliyinin  təsir  qismini  aĢkar  edən  əsas  stastik  göstərici  irsən  
keçmə  əmsalı  hesab  edilir (h
2
). Bu  əmsal  görkəmli  genetik  -zootexnik  LaĢ  təklif  etmiĢ, əsasını  
isə    valideyin    və    nəslin    uyğunluğu    təĢkil    edir.    Bu    kəmiyyət    ya    faizlə    və    yaxud    əmsalla  
göstərilir. (0-1). 
Valideyinlərin    seçilməsi    prosesində    irsi    əlamətlərin    nə    dərəcədə    gələcək    nəslə  
keçməsinin  müəyyən  etmək  üçün   biometrik  analiz  üsulu  ilə  irsən  keçmə  əmsalı hesablanır. 
Bu  üsulla  gələcək  nəsildə  hər  hansı   əlamətə  görə  seçmənin  aparılması  ilə  onun  gələcək  
nəslə  əlamətin  nə  dərəcədə  daha  doğrusu  neçə  faiz  keçməsini  gözləmək  lazım  gəlir  ki, buna  
da   seleksiya    səmərəliliyi    deyilir.  Hər  hansı    əlamətin  irsən  keçmə    dərəcəsi   təcrübə  yolu  ilə 
hesablamalar  əsasında  yüksək   
(h
2 
> 0,4), orta  (h
2 
= 0,2-0,4 )  və  kiçik (h
2 
< 0,2) qiymətlər  təĢkil  edir. Müəyyən  edilmiĢdir  ki,  
seçmə    nəticəsində    əlamətlərin    yaxĢilaĢması    səmərəliliyi    onların    irsən    keçmə      dərəcəsi    ilə  
mütanasibdir. Ona  görədə  heyvanların  süd  yağının  artmasına  görə  seleksiya  olunması (h
2 
= 0,5 
)  hər  hansı Ģəraitdə  müsbət  nəticə  və  səmərə  verir .Balavermə  qiymıti  isı (h
2 
= 0,2) -ə  bərabər  
olur. 
Ġqtisadi  nöqteyi-nəzərincə  əksər  dəyərli  əlamətlər  məsələn, süddə  yağ  və  zülal  faizi, yunun  
uzunluğu, zərif  yunlu  qoyunlarda  dəridə  qırıĢığ, toyuqların  yumurta  çəkisi, ətlik  heyvanlarda  
əzələ  gözülüyü  sahəsi, ət  çıxarı  və s, adətən  orta  və  yüksək  irsən  keçmə  dərəcəsinə  malik  
olmaqla  irsən keçmə  əmsalıda  kiçik  olur. 
Seleksiyada  əlamətlərin  irsən  keçmə  dərəcəsinin  böyük  əhəmiyyəti  vardır. 
1.Populyasiyada    seleksiya    səmərəliliyi    seleksiya    olunan    irsi    əlamətlərin    irsən    keçmə  
dərəcəsindən  asılıdır. Məsələn:   toyuq  yumurtasına  görə  seçmə. 
2. Ġrsən  keçmə  əmsalından  istifadə  edərək  gələcək  nəslin  məhsuldarlığını  müəyyən  etmək. 
3.  Ġrsən    keçmə      əmsalını    nəzərə    alaraq    heyvanların    seçilməsində    mənĢəyinə    görə    irsi  
xüsusiyyətlərini  əsas  götürmək  olar. 

---

14 
 
4.  Ġrsən    keçmə    əmsalını    heyvandarlıq  da  törədicilərin    genotipinin    erkək    dövürdə  
qiymətləndirilməsində  istifadə  etmək  olar. 
   5. Ġrsən  keçmə  dərəcəsinə  görə  törədicilərin  prepotentlik  dərəcəsini  hər  hansı  əlamətə   görə  
müəyyən  etmək  olar.  
Keyfiyyət    əlamətlərinin    irsiliyi    ayrl-ayrı    genlərin    təsiri    ilə    yaranmaqla    arası    kəsilən  
dəyiĢgənlikdir.  Fenotipcə    isə    dominant,  resissiv,  kodominant  formasında    olur    və    asanlıqla  
seçilir. Bu  əlamətlər  o  zaman  qiymətli  hesab  edilir  ki,  onların  müəyyən  dərəcədə  iqtisadi  
əhəmiyyəti  olsun. 
Kəmiyyət  əlamətlərinin  isə  baĢqa irsi  və  dəyiĢgənlik  xarakteri  vardır. Bu  əlamətarası  
kəsilən  dəyiĢgənlik  forması  olmaqla, əlamətin  səviyyəsi  tədricən  zəif  inkiĢafdan  güclü  inkiĢaf  
səviyyəsinə    çatır.  Kəmiyyət      əlamətlərinin    də    irsən    keçməsi    Mendel    qanunlarına    əsaslanır. 
Kənd  təsərrüfatı  heyvanlarında  təsərrüfatca  dəyərli  əlamətlərin xüsusilə  kəmiyyət  əlamətlərinin  
irsən  keçməsi  bir  sıra  irsi  və  qeyri –irsi  amillərdən  asılıdır. Ġrsi  xüsusiyyət  dedikdə  heyvanın   
genotipindən, xarici  mühüt  ilə  onun  əlaqədarlığı  dedikdə  isə  fenotipindən  asılı  olması  nəzərdə  
tutulur. Hər  hansı  irsi  əlamətin  nəslə  nə  dərəcədə   keçməsini  ilk  dəfə  prof. Rayt  aĢkar  etmiĢ  
və  aĢağıdakı  düsturları  təklif  etmiĢdir. 
1.h
2 
= 2q .
       2.h
2 
= 2R.    Fenotip  və  genotip  sistemi  Rayta  görə  belədir. 
    
h
2 
= 
 . Ġrsən  keçmə  əmsalının  tapılmasının  digər  sadə  üsulu  da  vardır. Burada  naxırın  yaxĢı  
və  pis  qrupları  nəzərə  alınır. 
h
2
=
2  buradan,  A-yax  və    pis    analar  orta    göstər.  Q-  yax    və  pis    nəslin    orta  
göstəricisi. 
Seleksiya    səmərələliyi:  Seçmənin    aparılmasında    əsas    məqsəd    seleksiya    olunan    heyvanlarda  
damazlıq  keyfiyyəti   və  məhsuldarlığın   artırılması  məsələsidir. Bunun  əsas  ölçü   vahidi  isə  
seleksiya    səmərəliliyidir.  Seleksiya    səmərələliyi    gələcək    nəslin    valideyinlərə    nisbətən  
məhsuldarlıq  və  digər  əlamətlərin aparılan  seleksiya  nəticısində  üstün  olması, daha  doğrusu  
genetik irəliləməyə  seleksiya  səmərələliyi  (S
səm
)  deyilir. 
Hər  hansı  naxırın  irsi  nöqteyi  nəzərincə   yaxĢılaĢması  müəyyən  genetik  amillərdən –
dəyiĢkənlik  səviyyəsindən,  seleksiya  olunan  əlamətlərdən,  irsiyyətdən  və  eləcədə  əlamətlərin  
xarakterindən  çox  asılıdır. 
Heyvandarlıqda    seleksiya    apararkən    onun    səmərəli    olub,  olmamasını  yekun  
göstəricilərinə  əsasən  qiymətləndirmək  lazımdır. Heyvandarlıqda  bunu  həyata  keçirmək  üçün  
a)  seleksiya  diferensialından, b)  əlamətlərin   irsən  keçmə  əmsalından  (dərəcəsindən  və  v), nəsl  
arası  olan  müddətdən  (interval )  istifadə  etmək  lazım  gəlir. 
Seleksiya  diferensialı (d)  hər  hansı  naxırda  olan  heyvanların  irsi  əlamətlərinin  (məs. 
Süd məhsuldarlığı)  orta  göstəricisinin, döllük  qrup  üçün  ayrılmıĢ  və  istifadə  olunan  bir  qrup  
heyvanın  orta  göstəricisinin  fərqini  təyin  edir. 
D = X
seç 
- X
naxır
 
Seleksiya  diferensialı  inək  və  camıĢlarda  süd   və  süddə  yağ  faizinə  görə  və  yaxud  
canlı  kütləyı   görə  tapılır. Seleksiya  diferensialının   böyüklüyü   əsasən  döllük   üçün  ayrılmıĢ  
heyvanların  miqdarından  çox  asılıdır. 
Müəyyən  populyasiya  və  naxır  üzrə  hesablanmıĢ  seleksiya  səmərələliytinin  müəyyən  etmək  
lazım  gəlir.   

---