Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

133 
 
DiĢlər 
YaĢ , ayla 
Qarmaq 
Orta daxili kəsici 
Orta kənar diĢlər 
Kənar 
15-19 
18-28 
24-35 
31-40 
Dişlərin quruluşu 
ġəkil-79.  Süd  və  daimi  diĢlərin  əvəz  olunması.  1-Qarmaq,  2-daxili  orta,  3-  orta  kənar,4- 
kənarlar.  
Bununla yanaĢı maldarlıqda canlı kütlənin təyini üçün onun gövdəsinin ölçməklə təyin etmək 
mümkündür.  Məsələn:  heyvanın  gövdəsinin  çəp  uzunluğu  ilə  döĢ  qucumu  göstəricilərin 
kəsiĢdiyi nöqtə heyvanın canlı kütləsini göstərir.Buna elmdə Truxanov üsulu deyilir. 
ġəkil-80.Gövdənin çəp uzunluğuna və döĢ qucumuna əsasən canlı kütlənin təyini.Ġnəyin ölçmə 
nahiyələri :1-2 Gövdənin çəp uzunliğu, 3-4 döĢ qucumu  
 
 
Gövdənin çəp uzunluğu,döĢ dərinliyi ölçüləri.  
        KəsiĢən nöqtələr heyvanın canlı kütləsini təyin edir. Cədvəl-15. 

---

134 
 
.
 
 
Digər bir formula əsasında qaramalda aparılan bəzi ölçülər əsasında canlı kütlənin təyini Zebu 
və  hibridlərdə  də  özünü  doğruldur.  Ölçü  vaistəsi  ilə  əldə  olunmuĢ  proqramların  doğruluğu 
heyvanın köklük dərəcəsindən asılıdır. Ona görə də köklük dərəcəsi zəif olanda həmin çəkidən 
5-10% çıxmaq məsləhətdir. Əgər yüksək köklükdə olsa onda 5-10% artırmaq məsləhətdir. 
                              Canlı kütlə =  
K
B
А


100
 
 
А-döĢ qucumu (kürək arxası); 
  B-bədənin düz uzunluğu; 
  К-Əmsal (südlük malda-2, ətlik südlükdə-2,5). 
Bundan baĢqa canlı kütlənin təyin edilməsində Frofeyn üsuluda tədbiq olunur.
 
 
Qaramalın yemləndirilməsi. 
Yemlər haqqında məlumat 
Fermer  və  sahibkarların  mal-qarasını  düzgün  yemləndirilməsi  üçün  yemlərin  haqqında 
məlumat verməyimizi əsaslı hesab etdik.Yemlərin tərkibini iki böyük qrupa ayırmaq olar: su və 
quru maddə. 
Yemlərin  tərkibində  nəmliyin  olması  bir  çox  cəhətdən  əhəmiyyətlidir.  Yemləri  onların 
tərkibində  14  faizdən  az  nəmlik  olduqda  saxlamaq  mümkündür  (turĢudulmuĢ  və 

---

135 
 
kökümeyvəlilər istisna təĢkil edir). Nəmlik ondan yuxarı (14-25 faiz) olduqda yemlər kiflənir. 
25-50  faizi  olduqda  qırıĢır  və  yaxud  50  faizdən  yüksək  olduqda  çürüməyə  məruz  qalır.  Yem 
xarab olmamıĢsa, tərkibindəki nəmlik həzmə kömək edir. YaĢıl yemlərin bioloji təsiri o zaman 
daha əlveriĢli olur ki, onların hüceyrələrinin tərkibinin 70-80 faizini nəmlik və müvafiq olaraq 
20-30  faizini  quru  maddələr  təĢkil  etsin.  Hüceyrədəki  nəmlik  qida  mühiti  olmaq  etibarilə  süd 
istehsalına olduqca faydalı təsir göstərir (buna vegetasiya və ya birləĢmiĢ su da deyilir).  
Quru maddə anlayıĢına yemlərin tərkibindəki bütün həzməgedən (qida maddələri) və həzmə 
getməyən  (qalıq)  maddələr  daxildir.  Quru  maddənin  dəyəri  onun  tərkibindəki  həzməgedən 
madələrin miqdarı ilə ölçülür (məsələn, buğda dəni nə qədər çox olsa o qədər də qiymətlidir). 
Həzməgedən quru maddəni  karbohidratlara (niĢasta, Ģəkər və s.), zülallara,  yağlara və  bir sıra 
digər  maddələrə  (mineral  maddələr,  vitaminlər  və  s.)  bölmək  olar.  Karbohidratlar  heyvanın 
orqanizmi  üçün  enerji  mənbəyi  sayılır,  ona  görə  də  bunları  mümkün  qədər  daha  çox  yem 
payına daxil etmək lazımdır. 
Orqanizmin  tikinti  materialı  hesab  olunan  zülallar  hüceyrələrin  ən  mühüm  kimyəvi 
birləĢmələridir.  Hüceyrələr  zülalsız  yaĢaya  və  çoxala  bilməzlər.  Zülalsız  həyat  yoxdur. 
Heyvanların karbohidratlarla təmin olunması ilə yanaĢı onlara kifayət qədər zülal verilməli və 
diqqət  mərkəzində  saxlanılmalıdir  (süd  istehsalı  zamanı  onun  hər  litri  ilə  orqanizmdən  35,0 
qram zülal xaric olur). 
Yağlar orqanizmdə ehtiyat  maddələr Ģəklində toplanır. Yağlar qida madəsi  olmaq etibarilə 
enerji ilə zəngindir və karbohidratlar kimi orqanizmin enerjiyə tələbatını təmin edir.  
 Digər  maddələr  arasında  vitaminlər,  mineral  maddələr  və  fermentlər  qeyd  edilməlidir. 
Bütün  bu  maddələr  olmadan  həyat  proseslərinin  normal  gediĢi  və  süd  istehsalı  mümkün 
deyildir. 
 Yemlərin  həzm  olunması:Bitki  və  heyvani  yemlər  öz  kimyəvi  və  birləĢmələr  nisbətində 
bir-biri  ilə  fərqlənirlər.  Ona  görə  də  yem  bitkilərinin  tərkibindəki  maddələr  bəzi 
xüsusiyyətlərinə  görə  heyvan  orqanizmindəki  üzvü  madələrdən  fərqlidirlər.  Belə  ki,  yemlərin 
tərkibindəki üzvü birləĢmələr –zülal, yağ və karbohidratlar bir nisbətdə, heyvan orqanizmində 
isə  baĢqa  nisbətdə  olur.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  yemlərin  həzm  olunması  həzm  prosesinin 
fiziologiyasına əsaslanır. Yemin həzm olunması üçün o əsas üç dəyiĢikliyə məruz qalmalıdır. 
Mexaniki-yemin xırdalanması, çeynənilməsi və s. ; 
Kimyəvi-həzm aparatında hasil olan fermentlərin qida maddələrinə təsiri ; 
Bioloji dəyiĢiliklər-mikroorqanizmlərin yemə olan təsiri.   
BaĢlıca qida maddələrinin həzm olunması sxematik olaraq aĢağıdakı kimidir:        
Karbohidratların həzm olunması ağız boĢluğundan baĢlanır. Ağız suyunun reaksiyası qələvi 
olmaqla,  tərkibində  ptialin  və  maltoza  fermentləri  vardır.  Yem  ağızda  çeynənilərkən,  onun 
islanması  üçün  xeyli  miqdarda  ağız  suyu  ifraz  olunur.  Burada  ptialin  yemin  niĢastasına  təsir 
edir, onu maltozaya qədər parçalayır. Maltoza maltara fermentlərinin təsirindən üzüm Ģəkərinə- 
qlükozaya çevrilir. Karbohidratların orqanizm tərəfindən sorulması da bu Ģəkildə gedir. Ancaq 
yem ağız boĢluğunda uzun müddət qala bilmədiyindən göstərilən təsir axıra qədər gedə bilmir. 
Ağız suyu ilə isladılmıĢ yem mədəyə, turĢ mühitə düĢür. 
Sellüloza  həzm  aparatı  Ģirələrinin  təsirindən  heç  bir  dəyiĢikliyə  uğramır.  O  gövĢəyən 
heyvanların  mədə  önlüklərində,  at  və  donuzların  isə  kor  bağırsağında  mikroorqanizmlərin 
təsirinə uğrayır. Heyvanın növündən və eləcə də eyni növ heyvanın  yemləndirilməsindən asılı 
olaraq  sellülozaya  təsir  edən  mikroorqanizmlər  müxtəlif  olur.  Onlar  sellülozanın  hüceyrə 
divarlarına təsir edərək onu yumĢaldır. Sellülozanın həzm olunan hissəsinin inkurist maddələrlə 

---