Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti
Yüklə 416,07 Kb. Pdf görüntüsü
|
26
1 n ) χ (χ S n 1 i 2 1 x
Orta kvadratik xətanın orta riyazi mənaya, başqa sbzlə variasiya əmsalı (V n ) vasitəsilə faizlə xarakterizə etmək olar. 100 x S V x n
Düstur vasitəsilə hesablanmış göstəricinin orta riyazi mənasının böyüklüyü, onun həqiqi orta mənasından fərqlənə bilər, buna görə də onun yerləşmə intervalını mütləq bilmək lazımdır. Gizli ehtimalın böyüklüyü zamanı (təcrübədə bu göstərici 95% və ya daha artıq götürülür) sərbəstlik dərəcəsinin səviyyəsini k(k=n-1) hesablanır və statistik cədvələ əsasən Styudunt əmsalı tapılır. Gizli intervalın sərhəddi aşağıdakı düsturla hesablanır. n S
ΔX x
Norma bölcüsü zamanı ölçülərinin nəticəsi üzrə xətanı aşağıdakı kimi yazmaq olar. ...%) P
(n n S t x x x Bu o deməkdir ki, gizli ehtimal (P) zamanı ölçmənin orta nəticəsinin həqiqi qiyməti n S t x z - dən n S t x z - dək gizli interval həddində olacaqdır. Axırıncı tənlikdən, həmçinin gizli ehtimalı verilən zəruri ölçmə ədədlərinin təyini (ölçmənin etibarlılığı dərəcəsi) və yol verilə bilən xətanın miqdarının (adətən 5%-dən çox olmur) hesablanması üçün istifadə edilir. Göstəricinin müəyyən miqdarı verildikdə (0,01 və ya 0,02) statistik cədvəl üzrə (n) sayda ölçmə məmulatı üzrə V z
k ilə müqayisə edilir. Əgər V k >
V z olarsa, onda «şübhələnən» yayınma və ya kobud səhvlər olduqda ölçmənin vahid nəticəsi atılır. Yayınmanı təyin edən zaman müşahidənin nəticəsinin orta riyazi mənasını orta kvadratik uzaqlaşmadakı payının nisbi kənarlaşması miqdarı aşağıdakı düsturla tapılır. 27
x k x S x x V
burada X k – müşahidənin nəticəsinin yayınmasında «şübhələnən» göstəricilər. Hesablama üsulu ilə xassələrin göstəricilərinin miqdarı məlum olan başqa göstəricilər vasitəsilə hesablanmasına əsaslanır. Göstəricilərin hesablanması ayrı- ayrı göstəricilər arasında mövcud olan nəzəri və ya emprik asıllığa əsasən yerinə yetirilir. Məlum göstəricilər başqa üsullarla, həmçinin də alət üsulu ilə, məsələn, materialın sıxlığının və həm çəkisinə görə məsaməliliyi və s. təyin edilir. Məmulatın təcrübi istismar üçulu (təcrübi geyimə) məmulatın etibarlılıq və uzun müddətlilik göstəricilərinin materialların xassəlrinin möhkəmlilik göstəri- cilərinin təyin edilməsi üçün geniş istifadə edilir. Bu üsul məmulatın müxtəlif istismar şəraitində davranışının müşahidə etməyə imkan verir. Təcrübi geyilmə, yükgül sənaye məhsullarının (ayaqqabı, paltar və s.) keyfiyyət göstəricilərinin qiymətləndirilməsi üçün geniş istifadə edilir. Etibarlı və obyektiv sınaq nəticələri əldə etmək üçün yoxlanılan məmulatın miqdarının, geyilmə şəraitinin və geyim kontingentinin düzgün təyin edilməsi vacibdir. Təcrübi geyilmə zamanı böyük məsrəf və uzun vaxt tələb olunur. Buna görə də məmulatların dağılması üçün ekspres üsulların işlənib hazırlanması böyük əhəmiyyət kəsb edir. İstismar təcrübələri laboratoriya təhlilləri ilə paralel surətdə aparılır və bunlar bir-birini tamalayır. Əgər onların nəticəsi yaxşı əlaqəni təmin edirsə, onda sınağın doğruluğu və obyektivliyi şübhə yaratmır və düzgün nəticə və təklif verməyə imkan verir. Belə bir misalı nəzərdən keçirək. Linoleumların uzun ömürlüyünü, yəni onların istismar müddətinin təyin etmək üçün həm istismar təcrübi üsulu ilə həm də laboratoriya, yəni alət üsulu ilə onların sürtünməyə (dağılmaya) qarşı davamlığı təyin edilir və bunların nəticəsində onların istismar müddəti haqqında dəqiq nəticə əldə edilir. Ayrı-ayrı keyfiyyət göstəriciləri ölçülən zaman bu və ya digər ölçülərlə ifadə olunur. Bu göstəricilərin keyfiyyət səviyyəsinin kompleks qiymətləndirilməsi üçün müqayisə edilə bilən formaya salınması məqsədəuyğundur. Belə ki, müxtəlif ölçü
28
vahidlərini, məsələn, kq və saniyə, metr və faiz öz aralarında tutuşdurmaq qeyri mümkündür. Bu əməliyyatın həyata keçirilməsi o zaman mümkündür ki, bunların hər birinə qiymət verilsin. Ümumiləşdirilmiş xassələrin göstəricilərinin qiymət- ləndirilməsi özündə onun xasslərin təşkil edən göstəriciləri cəmləşdirilməsindən ibarət olacaqdır. Başhqa sözlə, hər bir xassənin göstəricilərinin hər hansı səviyyədə qiymətləndirilməsinə baxılması xassələrin göstəricilərinin formalılığının yüksək- lilik səviyyəsindən, yəni «ierarxiya ağacı» xassələrindən asılıdır. Burada «ölçmə» və «qiymətləndirmə» terminlərini fərqləndirmək lazımdır. Ölçmə özülüyündə xassələrin göstəricilərinin rəqəmlərlə ifadəsindən ibarət- dir, amma qiymətləndirmə isə tutuşdurma nəticələri, ölçülən xassə göstəricilərinin etalon göstəriciləri ilə müqayisəsi və ya xassə göstəricilərinə verilən tələblərlə müqayisəsindən ibarətdir. Əgər xassə göstəricilərinin ölçmə nəticələrini alət meto- du ilə təyin edilmiş vahidlərlə ifadə olunursa, onda bu göstəricilərin qiymətlən- dirilməsində nisbi və ölçüsüz hesab olunur. Ayrı-ayrı keyfiyyət göstəricilərinin qiymətləndirilməsi kvalimetriyanın ən mürəkkəb məsələlərindən biridir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu o vaxt icra olunur ki, xassə göstəricilərinin alət, hesablama və ya təcrübi istismar metodları ilə ifadə olunsun. Məlum olduğu kimi, xassə göstəricilərinin orqanoleptik, sosioloji və ekspert metodlarla təyini, xassələrə qeyri-asılı qiymətlər verir. Məhz buna görə də qəbul edilmiş qiymətləndirmə şkalasının keyfiyyəti təşkil edən bütün xassə göstəriciləri üçün vahid olması vacib sayılır. Xassə göstəricilərinin qiymətləndirilməsi probleminin mürəkkəbliyi onunla bağlıdır ki, qiymətləndirmə müvəqqəti xarakter daşıyır. Məsələn, geyim müəyyən bir dövrədən asılı olaraq ən yüksək qiymətə malik ola bilər, amma bir neçə vaxtdan sonra bu geyim modanın tələblərinə cavab verə bilmədiyinə görə aşağı qiymətlənə bilər.
Qiymətləndirmənin təyini zamanı istehlakçıların tələblərini nəzərə almaq lazımdır. Ümumiyyətlə bütün xassə göstəricilərinin obsalyut qiymətləndirilməsi Yüklə 416,07 Kb. Dostları ilə paylaş:
|