Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

 
28
qüvvəsi vasitəsimlə hərəkət etdirilirdi. Çarçar hərəkət etdikcə ox fırlanır və dəmir dişlər küləşi 
doğrayıb əzirdi. Lakin carcar vasitəsilə sünbüllər kifayət qədər əzilmədiyindən onların bir qismi 
«diri» qalırdı. Ona görə də, taxıl sünbülü xırdalanıb «dənə düşəndən» sonra, çox vaxt carcardan 
sonra xırmanda ağac vəl sürülürdü.
11
 
Xırmanda taxıl döyümü zamanı ağac yaba, şana, kürək,  xəlbir, şadara, hövsər və b. əmək 
alət və vasitələrindən istifadə edilirdi. Qədim tarixə malik olan bu alətlərin, demək olar ki, 
hamısı XIX əsrə qədər gəlib çatmışdır.  
Taxıl döyülüb qurtarandan sonra sovrulub bir kənara «tığ» yığılır, xırmanda qalan saman 
yığan vasitəsilə topalanır, sonra da səbət və ya çalı araba ilə daşınıb samanlığa yığılırdı. 
Digər dənli bitkilərdən fərqli olaraq, çəltik döyülüb bəlimdən çıxarılandan sonra həm də 
sərilib qurudulur və təkrar dibək və ya ding vasitəsilə döyülüb qılafdan təmizlənirdi. 
Bütün bu proseslər bitəndən sonra dənli bitkilər kirkirə və ya dəyirman vasitəsilə üyüdülüb 
yarma, yaxud un halına salınırdı. Azərbaycanda unüyütmə vasitələrinin tarixən su dəyirmanı və 
həngli dəyirman olmaqla iki başlıca tipoloji növü yayılmışdır. Həm də su də-yirmanının alt 
çarxlı növü səciyyəvi olmuşdur. «Malakan dəyirmanı» adlanan yan çarxlı su dəyirmanları XIX 
əsrin ikinci yarısından etibarən dəb düşmüşdür. Digər dənli bitkilərdən fərqli olaraq düyü dibək 
vasitəsilə əzilib üyüdülür və un halına salınırdı. 
Çəltiyi qılafdan təmizləmək üçün nisbətən geniş yayılmış döyüm alətlərdən biri də  ding 
olmuşdur. Azərbaycanda tarixən dingin ayaq və əl dingi olmaqla iki əsas növü yayılmışdır.  
Ding yerli ustalar tərəfindən palıd, qoz, şabalıd və möhkəm oduncaqlı  ağac növlərindən 
hazırlanırdı. Ayaq dinginin qabaq hissəsində girdə çala, arxa hissəsində bir cüt qol olurdu. Ding 
ağacı ox vasitəsilə həmin qolların arasına salınır və təpmə yolu ilə qaldırılıb-endirilirdi. Dibəyin 
dişli dimdiyi çalaya doldurulmuş çəltiyə dəydikcə onu qılafdan ayırıb təmizləyirdi. 
Çəltiyi  vaxtı ilə su dingi vasitəsilə  də döyüb təmizləmişlər. Bu tip dinglər Azərbaycanın 
bütün çəltikçilik bölgələrində geniş yayılmışdı. Quruluşuna və istehsal gücünə görə su dingi ayaq 
dingindən fərqlənirdi. Su dingi nov, pər (su çarxı), şapalaqlı ox, ding qolu, döyəc və 5-6 ədəd 
girdə çaladan ibarət düzəldilirdi. 
Dinglərin çarxına birləşdirilmiş ox fırlandıqca onun üzərindəki şapalaqlar dingin qollarına 
toxunaraq onları müəyyən qədər yuxarıya qaldırıb buraxırdı. Beləliklə, qollar zərblə aşağı enib 
ding çalasındakı çəltik dənlərinin qabığını çıxarırdı. Su dingləri, adətən, 4-6 qollu düzəldilirdi.
12
 
Ənənəvi əmək alətlərinin böyük bir qismi sənət istehsalı ilə bağlı olmuşdur. Sənət və peşə 
sahələrində işlənən əmək alətlərinin zəngin tipoloji növləri zəmanəmizədək gəlib çatmışdır. 
2.Sənətkarlıq alətləri  
Azərbaycan xalqı özünün çoxəsrlik tarixi ərzində  zəngin sənət irsi yaratmışdır. Ayrı-ayrı 
sənət sahələrində istehsal prosesinin tələbindən asılı olaraq, tarixən müxtəlif növ əmək alətləri 
yaranmışdır. Çox vaxt universal səciyyə daşıyan bu alətlərin bir qismi ev peşəsi və  sənət 
istehsalının müxtəlif sahələrində müştərək işlənmişdir. Bununla belə, xüsusi peşə yönümlü əmək 
alətləri də az deyildi. 
Daşişləmə sənətində sal daşın çıxarılması və daşınması prosesində külüng, ling, bel, kürək, 
para (paz), yanpara (nalçaq), qalaqburun, gürz, gırdın  və s. kimi əmək alət və vasitələrindən 
istifadə edilmişdir. 
 Daşyonma prosesində adətən, daş baltası, dişək (təvər-dişək), düsəri, dəzgə, künyə, gireh 
və s. işlənirdi. Bəzək daşının cilalanıb hazırlanmasında iri və narın dişli  törpü, yastı, üçgül, 
dördgül, yuvarlaq formalı («bülül») yeyə, ülgü, künyə, pərgar və s. istifadə olunurdu.
13
 
Ağacişləmə sənətində müxtəlif növ kəsici, deşici, yonucu, oyucu, kərtləyici alətlər başlıca 
yer tutmuşdur. Ağacın kəsilib doğranması prosesində xüsusi meşə baltası, nacaq  və  batman 
balta  işlənirdi. Tay və qoşa üzlü baltalardan fərqli olaraq nacaq kiçik tiyəli və yüngül olurdu. 
Polad tiyəli dəmir baltalar antik dövrdən etibarən dəb düşməklə, tipologi baxımdan tunc təbərzini 
xatırladırdı. Bunlardan əlavə, ağac həm də kərki vasitəsilə yonulurdu. Ağacişləmə sənətində «əl 
kərkisi» və «ayaq kərkisi» olmaqla, ölçü etibarilə bir-birindən fərqlənən iki cür kərki işlənirdi. 
Ağac materiallarının yonulmasında tətbiq olunan əmək alətlərinin  ən mürəkkəb növü 
«xarrat dəzgahı» adlanan mexaniki yonma çarxı olmuşdur. Ağacişləmə  sənətində yeganə 
mexaniki  əmək aləti sayılan xarrat çarxının  əl və su düvvəsi ilə  hərəkət etdirilən iki növü 

---

 
29
zəmanəmizədək gəlib çatmışdır. 
Ağac məmulatının yonulub hamarlanmasında dartı  və rəndə, mexaniki yonma işində  lisə 
və əydi, oyuq açmaq üçün burğu (burov), lobur, matqab və müxtəlif formalı isgənə nö-vündən 
istifadə edilmişdir. 
Ağac ustaları, xüsusilə, xarratlar hazırladıqları  məmulatları formaya salmaq və onlara 
bəzək vermək üçün lisə, əydi, tişə, xətkeş və s. əmək alətindən istifadə edirdilər. 
Saxsı  məmulatı istehsalında tətbiq edilən  əmək alətləri arasında başlıca yeri dulus çarxı 
tutmuşdur. Onun «əl» və «ayaq» çarxı olmaqla, iki növünə təsadüf edilir.  
Yuvarlaq  şəkildə olan əl çarxının üst səthi hamar, alt üzü isə qabarın formada olmaqla 
çıxıntılı düzəldilirdi.  Əl çarxının itmil formalı  mərkəz çıxıntısı onu fırlatmaq üçün ox rolunu 
oynamışdır. 
Azərbaycanın dulusçuluq sənəti mərkəzlərində ayaq çarxının yastı  və konusvarı olmaqla, 
iki forması geniş yayılmışdır. 
Dulus ustaları  iş prosesində  ağacdan düzəldilmiş müxtəlif formalı «dulus bıçağı»ndan 
istifadə etmişlər. Hündür ölçülü qabların dibini hamarlamaq üçün tranc, dar boğazlı qabların 
boğazını formalaşdırmaq üçün qarğı çilik məmulatını hamarlanma və bəzək tərtibatında satıl, iy, 
lələk, qaraqulaq tikanı və b. əmək alətləri işlənirdi.
14
 
Metalişləmə  sənəti sahələrində  əmək alətlərinin daha geniş tipoloji növləri yaranmış  və 
böyük bir qismi zəmanəmizə qədər gəlib çatmışdır. 
Mis məmulatının hazırlanmasında tətbiq olunan istehsal proseslərinin (misin əridilib «qırs» 
halına salınması, istidöymə yolu ilə onların yastılanması, çarxlama, naxışlama, qalaylama və s.) 
tələbinə müvafiq olaraq, misgər dükanlarında müxtəlif növ tutucu,  kəsici, tapdayıcı, sıxıcı, 
hamarlayıcı alətlərdən istifadə olunmuşdur. 
Misəritmə prosesində qoşa və tay körük, kürə, müxtəlif ölçülü gil qəlib, ərintini qəliblərə 
tökmək üçün böyük və bala çömçə, ərintidə kənar qatışığı təmizləmək üçün uzun dəstəkli ödrənc 
və s. istifadə olunurdu.
15
 Misgərlik sənətində ən ümdə proseslərdən biri əridilmiş mis qırsların 
«tapun» adlanan uzun dimdikli tov çəkisi vasitəsilə kollektiv surətdə tapdanıb yastı təbəqə halına 
salmaqdan ibarət idi. Qırsın tapdayıb yastılanması prosesi və  kəsilib pəstaha halına salınması 
«qiblə» zindan üzərində, müxtəlif növ çəkic, kəlbətin, qayçı (gaz) vasitəsilə icra edilirdi. Pəstaha 
soyuduqca onu tov kürəsində qızdırıb təkrar döyürdülər. 
Mis məmulatının ayrı-ayrı hissələri müxtəlif növ zindan («qiblə» zindan, «qulaqlı» zindan) 
üzərində döyülüb müvafiq formaya salınandan sonra «calğa» adlanan həmin hissələrin kənarı 
gaz vasitəsilə doğranıb dilimlənirdi. Calğaların «dəndə» adlanan qıraq dilimləri  «yastıdodaq» 
kəlbətin vasitəsilə «içəri-geri» olmaqla əyilib qatlanırdı. Bundan sonra calğa dəndələri bir-birinə 
keçirilərək ağız-ağıza birləşdirilir və zindan üzərində tapun ilə tapdanıb aşağı yatızdırılırdı. Bu 
əməliyyat başa çatandan sonra calğaların calaqları lehinlənib bir-birinə birləşdirilirdi. 
Mis məmulatının bir qismi hazır olandan sonra çarxa  verilib hamarlanır və onların 
səthindən çəkic izləri itirilirdi. Ona görə  də  ənənəvi mis məmulatları istehsal texnologiyası 
baxımından «çarxı» və «qaratapdaq» olmaqla iki qismə bölünürdü. Bütün bunlardan əlavə, mis 
qabların bir qismi «həkkak» və ya «yazıçı» adlanan nəqqaş  tərəfindən polad qələm  və  həkkak 
çəkici  vasitəsilə naxışlanıb bəzədilirdi. Üzərində  əlavə  əməliyyat aparıldığı üçün naxışlanmış 
qablar «izafə», naxışsız qablar isə «xara» adlanırdı. 
Dəmir məmulatının hazırlanmasında müxtəlif çeşidli istehsal ləvazimatı və alətlər: körüklü 
kürə (qoşa və tay körük), zindan («qiblə zindan», «yumru zindan», «qulaqlı zindan», «nalbənd 
zindanı»),  məngənə,  tutqac (qədgir), müxtəlif formalı  kəlbətin (yastıdodaq kəlbətin, sac 
kəlbətini, novlu kəlbətin, nal-mıx kəlbətini),  çəkic (gürz, tayəlli, naldöyən, mıxkəsən, nalbənd 
çəkici),  sünbə, qəlib, qələm, qayçı (taydəstə, qoşadəstə, ayaq qayçısı), yeyə (balıqbeli, bülül, 
yastı, üçgül, dördgül), törpü (iri, miyanə, narın dişli), çarx (xart), girə, qıra və s. işlənirdi.
16
 
Ənənəvi metalişləmə  sənətində istifadə olunmuş  əmək alətləri tipoloji zənginliyə malik 
olmaqla yanaşı, həm də onların xeyli qismi tətbiq sahələri üzrə spesifik səciyyə daşımışdır. 
Nalbənd, təkərçi  və yaxud zərgərlərin işlətdikləri  əmək alətləri bir-birindən xeyli dərəcədə 
fərqlənirdi. 
Ənənəvi zərgərlik sənətində zərgər kürəsi, körük, məngənə, zindan, çəkic, kəlbətin, həddə, 

---