Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

 
32
metal mil vasitəsilə dik tutulur və kamanənin köməyi ilə  səsləndirilir. Son dərəcə  təsirli səs 
tembrinə malik olan kamança lirik musiqi növlərinin ifasında xüsusilə gözəl təsir bağışlayır.
19
 
Tənbur  – üçsimli qədim musiqi aləti olub zahiri görünüşü etibarilə sazı xatırladır. 
Tənburun çanağı saza nisbətən xeyli kiçik, qolu isə ondan uzun olmuşdur. Tənburun simləri sağ 
əlin şəhadət barmağına taxılmış «naxunək» adlanan polad halqanın qarmağı ilə dartılıb ehtizaza 
gətirilməklə səsləndirilmişdir.
20
   
Rübab - Simli musiqi alətlərinin qədim növlərindən olan rübab vaxtilə Yaxın  Şərq 
xalqlarının musiqi məişətində geniş yayılmışdır. Orta əsrlərdə Azərbaycanın kübar məclislərində 
də rübab çox sevilən musiqi alətlərindən olmuş və klassik şairlərimiz tərəfindən dönə-dönə vəsf 
edilmişdir. 
Müsəlman ölkələrində geniş intişar tapmış rübab ilk vaxtlar 3 simlə çalınmışdır. Zaman 
keçdikcə rübabın səs rezonansını artırmaq üçün ona bir neçə əlavə sim də qoşulmuşdur. Müasir 
rübablar mal buynuzundan qayrılmış mizrabla səsləndirilir.
21
  
Ud  – mizrabla çalınan 5-6 simli musiqi aləti olub orta əsrlərdə Yaxın  Şərq ölkələrində 
geniş yayılmışdır. Çanağının və  kəlləsinin formasına görə digər simli musiqi alətlərindən 
fərqlənən ud, əsasən, elitar kübar məclisləri üçün səciyyəvi çalğı aləti sayılır. Mütəxəssislərin 
fikrincə, çox qədim tarixə malik olan ud əvvəllər dördsimli olmuş, müasir ud isə altısimli musiqi 
alətidir.
22
  
Bunlardan əlavə, vaxtilə Azərbaycanda bir sıra simli musiqi alətləri də mövcud olmuşdur 
ki, onlar məhdud miqyasda yayılmaqla, sonralar tədricən aradan çıxmışdır. Belə alətlərin 
sırasında çoxsimli qanon (72 sim) və santur mühüm yer tutmuşdur.  
Görkəmli Azərbaycan şairləri Nizami və Füzuli tərəfindən məhəbbətlə vəsf edilən bu çalğı 
alətləri ilə yanaşı, keçmişdə hakim zümrələr arasında cəng də dəbdə olmuşdur.  Cəngin ilk vətəni 
Misir hesab olunur. Sonralar o, buradan İran və digər Şərq ölkələrinə yayılmışdır.
23
 
Orta  əsrlərdə qanon və santur kimi, cəngi də dinləməyi, onun məlahətli səsindən xoşhal 
olub məstanə şerlər söyləməyi şairlər də çox sevərdilər. Bu cəhətdən Nizami Gəncəvinin cəngin 
vəsfinə həsr olunmuş aşağıdakı şeiri olduqca səciyyəvidir: 
Çaldıqca badamgöz dilbər nəğməkar, 
Simlərin üstünə tökülər saçlar. 
Nazla dilləndikcə o ipək simlər 
Sökülüb tökülə ipək geyimlər. 
Sən qəzəl deyəsən gələrək dilə, 
O da cavab verə çəngin səsi ilə.
24
 
 
Çəngin səsindən cuşa gəlib qəzəl söyləyən  şairin bu beytlərindən bəlli olur ki, əvvəla, 
keçmişdə  çəngi,  əsasən, dilbər nəğməkar, yəni müğənni qadınlar özləri çalardılar; ikincisi, 
çəngin telləri XII əsrdə hələ də ipəkdən çəkilirmiş; üçüncüsü, çəng müstəqil çalınan musiqi aləti 
olmaq etibarilə oxunan, yaxud bədahətən söylənilən qəzəli melodik halda müşayiət edərmiş. 
Qövsvari formalı  əyri qola və ona birləşdirilmiş düz dayağa malik olan çəngə müxtəlif 
uzunluqda ipək tel və ya simlər bağlanarmış. XV əsrdə yaşamış görkəmli musiqişünas 
Əbdülqədir Maraği «Həft-cam» əsərində çəngə 24 ədəd sim qoşulduğunu söyləyir.
25
 
Çəng musiqi məclislərində öz mövqeyini XVII əsrdə  hələ  də itirməmişdir. Musiqi 
alətlərinin tarixi ilə  məşğul olan mütəxəssislərin fikrincə, son orta əsrlərdə  çəngin üçbucaq 
formalı 6 simli və düzbucaqlı qutuya bənzəyən çoxsimli növləri mövcud olmuşdur.
26
 Sonralar 
çəng tədricən musiqi məclislərində öz mövqeyini itirib aradan çıxmışdır. 
Bərbət – saza bənzər simli musiqi alətlərindən olub qədim tarixə malikdir. Ərəb mənşəli 
adından bəlli olur ki, Azərbaycanda o, İslam dininin yayılması ilə əlaqədar olaraq, erkən orta əsrlərdə 
peyda olmuşdur. Nizami və Xaqani əsərlərində adının çəkilməsi bir daha göstərir ki, XII əsrdə bərbət 
hələ  də musiqi məclislərində  dəbdə olan simli çalğı alətlərindən biri idi. Son-ralar klassik şairlər 
tərəfindən adının çəkilməməsi onun istifadədən çıxdığını göstərir. 
Ənənəvi musiqi alətlərinin, o cümlədən simli çalğı alətlərinin tipoloji növlərinin xeyli 
qismi  ərəb mənşəli istilahlarla adlanmaqla, ümumi müsəlman mədəniyyəti ilə üzvi surətdə 
bağlıdır. Məlum olduğu kimi, müsəlman mədəniyyətinin təşəkkülündə  və sonrakı inkişafında 

---

 
33
Azərbaycan xalqı yaxından, fəal iştirak etmişdir. Bu yaxınlıq və doğmalıq müsəlman möhürü 
daşıyan ümumi musiqi mədəniyyətinə xas olan çalğı alətlərinin oxşarlığında aydın izlənilir.  
Bir sıra simli musiqi alətlərinin təkmilləşməsində  və onların yeni tipoloji növlərinin 
yaranmasında Azərbaycanın görkəmli musiqi xadimlərinin də sanballı  əməyi olmuşdur. Bu 
cəhətdən Azərbaycan musiqişünaslarından Səfiəddin Urməvinin,  Əbdülqədir Marağinin, 
Sadıqcan adı ilə məşhur olan görkəmli tarzən Mirzə Sadığın xüsusilə böyük xidmətləri olmuşdur. 
Məsələn, böyük Azərbaycan musiqişünası Səfiəddin Urməvi (1230-1294) «muğni» və «nüzhə» 
adlı çoxsimli musiqi alətlərini icad etmişdir.
27
 Zahiri görünüşcə çəngə bənzəyən muğni 81 simə 
malik olmuşdur.
28
      
Nəfəsli musiqi alətləri tipoloji zənginliyə malik olub, sümsü, tütək, zurna (züy), ney, nay, 
kərənay, balaban (bülban),  tulum,  ərgənun, seypur, nəfir,  şahnəfir, mizmar, musiqar və s. ilə 
təmsil edilmişdir.  
Bunların arasında materialının bəsit (qarğı) olmasına və asan əldə edilməsinə görə sümsü, 
tütək və ney daha kütləvi səciyyə daşımışdır. Bu alətləri icad edənlər də, onları səsləndirənlər də 
sadə əmək adamları olmuşlar. Elə bu səbəbdən də el arasında tütəyə çox vaxt «çoban tütəyi» də 
deyilir.  
Tütək – Sümsü kimi, tütək də qarğıdan düzəldilmişdir. Sümsüdən azca böyük olan 
(uzunluğu 30-35 sm) tütəyin üfürülən ucuna ağacdan yonulmuş nazik «dilçək» keçirilir və bunun 
sayəsində hava axınının fasiləsizliyi və qənaətlə sərf olunması təmin edilir.  
Tütəyin üzərində 7, altında 1 deşik açılır və bunları barmaqla qapayıb açmaqla, ondan 
çıxan səsin ucalığı, ahəstəliyi və məlahəti tənzimlənir. Hazırda tütək təkcə qarğıdan deyil, ağac 
və misdən də düzəldilir. 
Balaban - çox qədim zamanlardan Azərbaycanda geniş yayılmışdır. Fərdi üfləmə musiqi 
aləti olmaq etibarilə o, həm sazəndə dəstəsinin tərkibində müşayiətçi (dəmkeş), həm də müstəqil 
çalğı aləti kimi istifadə olunmaqdadır.  
Əsasən, toy-düyün və digər el şənliklərində istifadə olunan balaban tut və ya ərik ağacından 
tütəksayağı lülə formasında düzəldilməklə, üzərində 8, altında bir ədəd deşik açılır. Üfürülmüş 
hava axınını  tənzimləmək üçün onun başına qarğı qabığından yonulub düzəldilmiş  müştük 
taxılır. Müştüyün dilçəkləri yastı hala salındığından el arasında ona «yastı balaban» da deyilir. 
Musiqi avazının kökünü dəyişdirmək üçün müştüyün ortasına mütəhərrik  xərək keçirilir. Orta 
əsrlərdə balaban Yaxın Şərq ölkələrində «bülban» adı ilə geniş yayılmışdır.
29
 
Ney - qarğı, ağac və ya bürüncdən lülə formasında düzəldilməklə, uzunluğu 60-70 sm-ə 
çatır. Onun üzərində 3-dən 6-ya qədər girdə deşik açılır. Bu deşiklərin qapanıb açılması ilə səs 
təranələrinin müxtəlif ucalıqda çıxması təmin olunur.  
Nəfəsli musiqi alətlərinin bu tipoloji növlərinin hər üçü həm forma və quruluş etibarilə, 
həm də çalğı-səsləndirilmə  tərzinə görə bir-birinə çox yaxın olub təklikdə  səsləndirilə bilir. 
Onların hər birinin köməyi xudmani çalğı  məclisini yola vermək, musiqisevərlərin könlünü 
oxşamaq olurdu. 
Nay - Tipoloji cəhətdən, xüsusilə çalğı  tərzinə görə, neyə çox yaxın olan nəfəsli musiqi 
alətlərindən biri olmaq etibarilə nay çox gur, uca-zil səsi ilə seçilmişdir. Nayın lüləsinə bərk hava 
axını üfürməklə, çox uca, həm də gur səs havacatı  əldə olunmuşdur. Elə bu səbəbdən də, onu 
əmin-amanlıq, toy-düyün məclislərində  səsləndirmək olmurdu. Güclü hava axını nayın lülə 
boşluğunda gur və uca səs titrəyişi əmələ gətirərək, təranəni zilə ucaldırdı. Elə bu səbəbdən də o, 
hərbi çalğıçılar dəstəsi üçün səciyyəvi musiqi aləti sayılmışdır.
30
 
Nayın harayı köçəbə
∗
 türk tayfaları arasında tarixən səfərbəredici siqnal, köç və ya yürüş 
üçün xəbərdarlıq işarəsi rolunu oynamışdır. 
Kərənay - Adı  «böyük nay» mənasını bildirən bu nəfəsli musiqi aləti 3 m-ə  qədər 
uzunluqda olub mis və ya tuncdan sonluğu genələn boru formasında düzəldilmişdir. Kərənayı 
çalmaq üçün onun yuxarı başına müştük taxılırdı. Kərənayın səs avazı olduqca gur, şiddətli və 
güclü olub çox uzaqlara yayılarmış. Keçmişdə  kərənay  əsas etibarilə  hərbi musiqi aləti kimi 
işlədilmişdir.
31
 Keçmiş musiqi məişətində  kərənaydan, həmçinin rəsmi xəbərləri  əhaliyə 
                                                           
∗
 Azərbaycanda tarixən yaylaq və  qışlaq  şəraitində otarma maldarlıq təsərrüfatı ilə  məşğul olmuş, mütəhərrik 
məişət tərzi keçirmiş elat əhalisi «köçəbə» adlanmışdır. 

---