Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal
Yüklə 3,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- STRATEJİ TƏHLİL
- Key words
- Gülşən PAŞAYEVA
- Dil siyasətinin aktual problemləri
- STRATEJİ TƏHLİL 147
- Dövlət dilinin nüfuzunun artırılması istiqamətində daimi və məqsədyönlü işin aparılması ölkədə həyata keçirilən dil siyasəti
STRATEJİ TƏHLİL | Say 2 (9) • 2014 142 Say 2 (9) • 2014 | STRATEJİ TƏHLİL 143 MÜASİR HÜQUQİ VƏ SOSİAL DÖVLƏT QURUCULUĞU STRATEJİ TƏHLİL | Say 2 (9) • 2014 144 Say 2 (9) • 2014 | STRATEJİ TƏHLİL 145 Açar sözlər: dil siyasəti, dil situasiyası, dövlət dili, beynəlxalq dil, etnik iden- tiklik, dil azlığı, çoxdillilik Key words: language policy, language situation, state language, international language, ethnic identity, linguistic minority, multilingualism Ключевые слова: языковая политика, языковая ситуация, государ- ственный язык, международный язык, этническая идентичность, языко- вое меньшинство, многоязычие Qloballaşma şəraitində dil siyasətinin prioritetləri Gülşən PAŞAYEVA Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin direktor müavini, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru gulshan.pashayeva@sam.gov.az STRATEJİ TƏHLİL | Say 2 (9) • 2014 146 Giriş Bu gün qloballaşma şəraitində yüksək texnologiyaların sürətli inkişafı dün- yanın müxtəlif bölgələrində yaşayan insanların virtual ünsiyyətinə və baş verən hadisələr haqqında daha tez məlumatlanmasına əlverişli şərait yaratmışdır. Eyni zamanda, işçi qüvvəsinin beynəlxalq miqrasiyası, insanların artan mobilliyi və siyasi, iqtisadi, sosial və humanitar sahələrdəki sıx əlaqələri, təhsil sahəsində həyata keçirilən mübadilə proqramları və s. canlı ünsiyyətinin də beynəlxalq səviyyədə genişləndiyini nümayiş etdirir. Beynəlxalq Əmək Təşkilatının məlumatına əsasən, bu gün 105 milyon insan anadan olmadığı ölkələrdə işləyir (1) və şübhəsiz ki, onlar öz əmək fəaliyyətində beynəlxalq dildən və ya bu ölkələrdəki dövlət dili və ya dillərindən istifadə edirlər. Müxtəlif hərbi münaqişələr nəticəsində öz doğma yurd-yuvalarını tərk edərək, başqa ölkələrdə sığınacaq tapmış milyonlarla qaçqın və köçkün də dil məsələləri ilə bağlı oxşar vəziyyət ilə üzləşə bilər. Digər tərəfdən, beynəlxalq dillərdə yazılmış əsərlərin daha çox oxucu kütləsinə malik olacağını düşünən bir sıra alim, siyasətçi, yazıçı, şair və s. öz əsərlərini beynəlxalq dillərdə yazmağa və ya nəşr etdirməyə üstünlük verir. Öz uşaqlarının sosial inkişafı üçün daha geniş imkanlar yaratmaq istəyən valideynlər isə onların beynəlxalq dillərdə təhsil almasını arzulayırlar. Beləliklə, qloballaşma şəraitində beynəlxalq və digər dillər arasında qarşılıqlı əlaqələrin getdikcə mürəkkəbləşməsi dünyadakı dil müxtəlifliyinin gələcəyi ilə bağlı müəyyən ehtimalların irəli sürülməsinə zəmin yaratmış, dillərin rəqabəti və əməkdaşlığı barədə nəzəriyyələrin yaradılmasına və dillərin inkişaf dina- mikasının çoxölçülü və çoxfunksiyalı təbiətinin daha dərindən öyrənilməsinə səbəb olmuşdur (2). Bu kontekstdə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2013-cü il 9 aprel ta- rixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində za- manın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı” (3) çərçivəsində bır sıra prioritet istiqamətlər üzrə fundamental və tətbiqi araşdırmaların aparılması olduqca əhəmiyyətlidir. Xüsusi olaraq qeyd edilməlidir ki, Dövlət Proqramının icrasına dair Tədbirlər Planında qloballaş- ma şəraitində Azərbaycanda dil situasiyasının və dillərin qarşılıqlı əlaqəsinin öyrənilməsinin intensivləşdirilməsinə dair tədbirlərin mütəmadi olaraq keçirilməsi nəzərdə tutulur. Təqdim edilmiş məqalədə polietnik əhaliyə malik olan dövlətlərdə dillərin işlədilməsi və qarşılıqlı təsiri ilə bağlı bəzi nəzəri və praktik məsələlər araşdırılmış və Azərbaycan Respublikasında bu sahədə aparılan fəaliyyət təhlil edilmişdir. Dil siyasətinin aktual problemləri Dil siyasəti dil, demoqrafıq və siyasi amilləri nəzərə alaraq ölkədə fəaliyyət göstərən müxtəlif dillər, eləcə də dövlət dili və ya dillərinin qarşılıqlı təsiri və inkişaf etdirilməsi üçün müvafiq şərtləri özündə ehtiva edir. Cəmiyyətin şüurlu şəkildə bu prosesə müdaxilə etməsi şəxsiyyətdən tutmuş dövlətə qədər müm- kündür, lakin səmərəli dil siyasətini həyata keçirmək üçün ölkədəki real dil situ- Say 2 (9) • 2014 | STRATEJİ TƏHLİL 147 asiyasını diqqətlə təhlil edərək, müvafiq dil siyasəti modelini hazırlamaq mümkündür. Polietnik əhalisi olan dövlətlərdə dil siyasəti ilə bağlı müxtəlif yanaşmaları ümumilikdə monolinqvizm (təkdillilik) və ya multilinqvizm (çoxdillilik) ideyalarına əsaslanan iki qrupa bölmək mümkündür. Bu kontekstdə, ilk növbədə, dövlət dili fenome- ni müstəsna əhəmiyyətə malikdir. O, rəmzi məna daşıyaraq, siyasi, sosial və mədəni sahələrdə inteqrasiya funksiyasını yerinə yetirir və vahid milli identiklik baxımından ölkənin bütün vətəndaşlarını birləşdirir. Dövlət dilinin nüfuzunun artırılma- sı istiqamətində daimi və məqsədyönlü işin aparılması ölkədə həyata keçirilən dil siyasəti prioritetlərindən biridir. Dilin nor- mativ hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsi və ölkə vətəndaşlarının dövlət dilindən daha mükəmməl istifadə etməsi üçün müvafiq mexanizmlər işlənib hazırlanmalıdır. Məsələn, bu baxımdan ölkə və xarici vətəndaşlar tərəfindən dövlət dilinin öyrənilməsi və bu sahədə onların bilik və bacarıqlarının artırılma- sı məqsədilə İKT-dən geniş istifadə etməklə tədris mərkəzlərinin yaradılması, KİV, televiziya və radio vasitəsilə müvafiq proqramların yayımlanması zəruridir. Eyni zamanda, dövlət dilində müxtəlif internet resurslarının, elektron və inte- raktiv dərsliklərin, keyfiyyətli dərs vəsaitlərinin və lüğətlərin yaradılması dövlət dilinin mənimsənilməsində və ondan daha geniş istifadə edilməsində mühüm rol oynaya bilər. Digər tərəfdən, polietnik əhaliyə malik olan dövlətlərdə əhalinin istifadə etdiyi digər dillərin də sərbəst işlədilməsi və inkişaf etdirilməsi üçün müvafiq şəraitin yaradılması dil siyasətinin prioritetləri arasında qeyd edilməlidir. Dil azlıqlarının hüquqları hamılıqla qəbul edilən fundamental insan hüquqlarının vacib bir hissəsi kimi artıq heç bir dövlətin daxili işi hesab edilmir. Bu gün bır sıra beynəlxalq sənədləri imzalamaqla dövlətlər dil azlıqlarının hüquqlarının qorunmasına və onlara hörmət edilməsinə dair öz üzərinə müvafiq öhdəliklər götürürlər. Belə sənədlər arasında “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyası”, BMT-nin “İrqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında Konvensiyası”, YUNESKO-nun “Mədəni özünüifadə müxtəlifliyinin qorunması və təşviqi haqqında” Konvensiyası, ATƏT-in “Yeni Avropa üçün Paris Xartiyası”, Avropa Şurasının “Milli azlıqların müdafiəsi haqqında Çərçivə Konvensiyası” vardır. Nəhayət, qloballaşan dünyada xarici dillərin öyrənilməsinə də dövlət tərəfindən daim dəstək verilməlidir. Bu gün daha çox insan xarici dilləri öyrənməkdə maraqlıdır. Statistikaya əsasən, ingilis dili “300 milyon insanın ana dili, 100 milyondan artıq insan üçün ikinci dildir, 600 milyona qədər insan isə ondan xarici dil kimi istifadə edir. O, nəinki keçmiş dövrlərdə beynəlxalq ünsiyyət vasitələri olan ispan (XVI - XVII əsrlər), fransız (XVIII əsr) və alman (XIX Dövlət dilinin nüfuzunun artırılması istiqamətində daimi və məqsədyönlü işin aparılması ölkədə həyata keçirilən dil siyasəti prioritetlərindən biridir. Dilin normativ hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsi və ölkə vətəndaşlarının dövlət dilindən daha mükəmməl istifadə etməsi üçün müvafiq mexanizmlər işlənib hazırlanmalıdır. Yüklə 3,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|