Azərbaycan Respublikasının daxili və xarici siyasətinə, beynəlxalq münasibətlərə dair analitik jurnal
Yüklə 4,36 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- STRATEJİ TƏHLİL
- Ключевые слова
- Ziyad ƏMRAHOV
- “Erməni məsələsi”nə tarixdən baxış
- STRATEJİ TƏHLİL 57
STRATEJİ TƏHLİL | Say 2 (9) • 2014 54 Say 2 (9) • 2014 | STRATEJİ TƏHLİL 55 Açar sözlər: Cənubi Qafqaz, Osmanlı imperiyası, Bosfor və Dardanel boğazları, İskəndərun körfəzi, “erməni məsələsi” Key words: South Caucasus, the Ottoman Empire, the Bosphorus and Dar- danelles straits, the Gulf of Iskenderun, “Armenian question” Ключевые слова: Южный Кавказ, Османская империя, проливы Бос- фор и Дарданеллы, залив Искендерун, “Армянский вопрос” Cənubi Qafqaz və Osmanlı əraziləri oxşar problemin prizmasında: “erməni məsələsi”ndə Rusiya faktoru Ziyad ƏMRAHOV Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru zamrahov@gmail.com STRATEJİ TƏHLİL | Say 2 (9) • 2014 56 Giriş Məlumdur ki, XIX əsrdən etibarən Azərbaycanın və Osmanlı imperiyası- nın tarixi taleyi ilə bağlı məsələlərdə, rastlaşdıqları ağır sınaqlarda, faciəli tari- xi hadisələrdə bu və ya digər dərəcədə “erməni amili” özünü qabarıq şəkildə göstərməkdədir. Bu təhlükəli amil indi də mövcuddur və tarixi proseslərin izlənilməsi onu deməyə əsas verir ki, hələ uzun müddət də mövcud olacaqdır. Tale həm Azərbaycan, həm də qardaş Türkiyə xalqını son dərəcə etibarsız bir qonşu ilə birgə yaşamağa məcbur etmişdir. “Erməni məsələsi” təkcə keçmiş Osmanlı, indiki Türkiyə Cümhuriyyətinə qarşı deyil, həm də Azərbaycana qarşı da həyata keçirilən işğalçı bir siyasətdir. Hələ XIX əsrin əvvəllərində Aralıq dənizindən başlayaraq bütün Cənubi Qaf- qaza sahib çıxmaq istiqamətində ermənilərin həyata keçirdikləri irticaçı siyasət Osmanlı dövləti və Azərbaycan tərəfindən böyük narahatçılıqla qarşılanmışdı. Qarşılarına qoyduqları məqsədə çatmaq üçün ermənilərin əl atdıqları vasitələr isə türk xalqlarına misilsiz faciələr gətirdi. Tarixi proseslərin gedişatı göstərdi ki, millətçilik və təcavüzkarlıq erməni xislətinin ayrılmaz hissəsidir və onun yox olmasını düşünmək də olsa-olsa gələcək faciələrə qarşı biganəlik göstərməyin ifadəsidir. “Erməni məsələsi”nin belə uzunömürlü olmasının, sözsüz ki, bir sıra ob- yektiv və subyektiv səbəbləri vardır. Bu səbəblərə misal kimi erməni kilsəsinin uzun illər ərzində müstəqil hakimiyyətə sahib olmaq niyyəti, xarici amil, ermənilərin xarici dövlətlərin türk xalqlarına istiqamətlənmiş siyasətinin alətinə çevrilmək bacarığı və bu məqamdan yaradıcı şəkildə istifadə edə bilmələri və s. göstərmək olar Bəs onda, görəsən, məsələnin əsl mahiyyəti nədir? Haradan qaynaqlanır? Doğrudanmı, Osmanlı imperiyasında yaşayan ermənilər böyük dövlətlərin “yardımı” olmasaydı, “yox olmaq təhlükəsi” qarşısında qalacaqdılar? Bu mənada bəhs olunan məsələ tarixi-politoloji sahədə ən çox ədəbiyyat yaradan problemlərdən biridir. “Erməni məsələsi”nə tarixdən baxış “Erməni məsələsi” praktiki olaraq XIX əsrin 70-ci illərində, daha dəqiq desək, 1877-1878-ci illər Rus-Türk müharibəsinin yekun sənədində (San- Stefano müqaviləsinin 16-cı, Berlin Konqresinin 61-ci maddələri ilə - Z.Ə.) özünə beynəlxalq status qazansa da, əslində, öz başlanğıcını XIX əsrin 30- cu illərindən götürür. Məhz həmin illərdə Osmanlı imperiyasının ayrı-ayrı əyalətlərinə Avropanın böyük dövlətləri tərəfindən göndərilən missioner qrup və təşkilatların imperiyanın dostluq və mehribanlıq şəraitində yaşayan azsaylı xalqları, o cümlədən erməni toplumu arasında dini ayrı-seçkiliyin, şovinist əhval- Say 2 (9) • 2014 | STRATEJİ TƏHLİL 57 ruhiyyənin qızışdırılması və millətçilik toxumlarının səpilməsi istiqamətində apardıqları işlər özünü qabarıq şəkildə göstərməyə başlayır. Bu işdə birinci- lik Böyük Britaniya, Fransa və Çar Rusiyasına məxsusdur. Başqa sözlə, əlverişli geosiyasi məkana malik Osmanlı dövlətinin əzəmətini zəiflətmək uğrunda Avropanın böyük dövlətləri fəal mübarizə mövqeyinə keçmiş, Türkiyə tarixşü- naslığında “Şərq məsələsi”nin tərkib hissəsi kimi nəzərdən keçirilən “erməni məsələsi”ni ortalığa atmışdılar. Çox keçmədən onların Osmanlı imperiyasının ayrı-ayrı əyalətlərinə göndərdikləri missioner qrup və təşkilatlar azsaylı xalqlar arasında düşmənçilik toxumları səpməyə nail oldular. Xüsusilə ermənilərin belə missioner təşkilatlara meyillənməsi özünü qabarıq şəkildə göstərirdi. Məhz onların yardımı ilə erməni toplumu arasında düşmənçilik meyilləri oyadacaq qəzet və jurnallar, üzərində qondarma erməni dövlətinin xəritəsi əks olunan əyani vəsaitlər yayılmağa başladı. Təbii ki, belə dağıdıcı və yırtıcı əməllər Os- manlı hökuməti tərəfindən ciddi qarşılanır və onlara qarşı əməli tədbirlər həyata keçirilirdi. Lakin hökumətin bu tədbirləri missioner qrupları Osmanlıya göndərən Avropa protestantlarının hamisi İngiltərə, katoliklərin hamisi Fran- sa, ortodoksların hamisi Çar Rusiyası və eləcə də Amerika Birləşmiş Ştatları tərəfindən sərt reaksiya ilə qarşılanır və bu bölgədə şovinist əhval-ruhiyyə daha da qızışdırılırdı. Problemin aktuallığını şərtləndirən əsas amillərdən biri də XX əsrin əvvəllərinə qədər Müsəlman Şərqinin ən böyük dövləti olan Osmanlının yerləşdiyi mühüm geosiyasi mövqeyindən, əlverişli və son dərəcə strateji boğazlarından, zəngin xammal mənbəyindən Avropanın böyük dövlətlərini məhrum etmək siyasətidir. XIX əsrin ilk yarısından süni olaraq “erməni məsələsi”nin ortalığa atılmasında xüsusi fəallığı ilə seçilən Böyük Britaniya və Çar Rusiyasının Osmanlıya qarşı siyasətinin hansı müstəvilərdə cərəyan etməsindən, öz qarşılarına hansı məqsədləri qoymasından asılı olmayaraq, bu qarşılıqlı və son dərəcə mürəkkəb münasibətlər sistemində Osmanlı dövləti, təbii ki, öz maraqlarını qorumağa, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində par- çalanmaq təhlükəsi qarşısında qaldığı bir məqamda dövlət sərhədlərinin bü- tövlüyünü qoruyub saxlamağa çalışırdı (bu barədə ətraflı məlumat üçün bax: 3, s. 40-44, 9, s.120-126) XIX əsrin əvvəllərindən etibarən Cənubi Qafqazın tarixində qanlı faciələr dövrü başladı. Bu qanlı faciələr təkcə müharibələrlə yadda qalmır, həm də etnik təmizləmə ilə müşahidə edilirdi. Regionda tədricən möhkəmlənən Rusiya imperiyası özünün tarixi maraqlarına uyğun olaraq, ələ keçirdiyi ərazilərdə etibarlı dayaq yaratmaq üçün bir sıra planları həyata keçirməyə başladı. Bu planlar sırasında “xristian həmrəyliyi” əsas yer tuturdu. İşğal edilmiş ərazilərdə belə “xristian həmrəyliyi” qonşu dövlətlərdən ermənilərin köçürülməsi ilə müşahidə edilirdi. Qafqazda hərbi əməliyyat aparan rus qo- şunlarının baş komandanı İ.F.Paskeviç 1827-ci il oktyabrın 6-da İrəvanda Yüklə 4,36 Kb. Dostları ilə paylaş:
|