Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
10
himayəsindən istifadə kimi məsələlədir. Bunuda qeyd etmək lazımdır ki, qеyri- sаğlаm rəqаbət bir çох hаllаrdа сinаyətlə nətiсələnir. Rəqabət bazar iqtisadiyyatının əsas qanunlarındandır. Bu təbii prosesdir. MəĢhur ingilis iqtisadçısı Adam Smith bazar iqtisadiyyatında rəqabəti bazarı hərəkətə gətirən ―gizli əl‖ adlandırmıĢdır. Təkmil rəqabət bazarınnın xüsusiyyətlərinə görə müəyyən bir əmtəə vəya xidmətin təklifi və onlara olan tələb heç bir məhdudiyyət olmadan qarĢı-qarĢıya gələ bilər. Belə olan halda, bazarda bir əmtəənin qiyməti, o əmtəəni satmaq istəyənlərlə almaq istəyənlərin razılaĢması nəticəsində əmələ gələcəkdir.Tələb və təklif bazarda qarĢı- qarĢıya gəldiyi zaman, təkilf edilən miqdarlarla tələb edilən miqdarları bir-birinə tarazlaĢdıran qiymət, təkmil rəqabət bazarı qiyməti (tarazlıq qiyməti) olacaq. Əmtəə təklifi qiymət dəyiĢiklikləriylə eyni istiqamətdə, tələb edilən əmtəə isə əks istiqamətdə hərəkət etdikləri üçün ikisi də müəyyən bir qiymət səviyyəsində mütləq bir-birinə bərabər olacaqdır.Təkmil rəqabət bazarında tarazlıq qiyməti eyni zamanda bazar üçün maksimum ticarət həcmini təmin edir. Təkmil rəqabət bazarında formalaĢan bu qiymətdən əmtəələri istehlak etmək istəyənlər olduğuna üçün istehsal edilən bütün məhsullar satılar. Yəni bu vəziyyətdə, istehsalçıların istehsal edərkən əldə etmək istədikləri mənfəətin, istehlakçıların isə istehlak edərkən əldə etmək istədikləri faydanın maksimum səviyyədə reallaĢması mümkün olur. Rəqabət bir sıra funksiyalar yerinə yetirir. Məsələn, rəqabət əmtəələrin istehsalı və istehlakı üçün normal bazar Ģəraitinin yaranmasını təmin etməlidir. Həmçinin rəqabət bazarda qiymətlərin tarazlaĢmasının əsəs səbəbidir ki, buna yuxarıda geniĢ izahat verildi. Daha sonra rəqabət, elmi texniki tərəqqini ve iqtisadi artımı stimullaĢdıran bir faktordur. Rəqabətin digər funksiyası isə rəqаbət sоsiаl-iqtisаdi təbəqələĢməni güсləndirməsidir. Rəqаbətin nətiсəsində iqtisаdi сəhətdən zəif оlаnlаr sırаdаn çıхır, güсlülər isə dаhа dа vаrlаnır, güсlənir. Bütün bunlar isə bazar Ģəraitində bazarın formalaĢdığı yerdə baĢ verir. Bazar, əmtəə və xidmətlərə olan tələblə onların təklifinin qarĢılaĢdığı yerdir. Daha aydın desək istehlakçılarla istehsalçıların bir yerə gəldikləri yerdir, məkandır. Ġqtisadçılar bazar və onun növləri haqqında tədqiqat apararakən məkan anlayıĢında fərqli olaraq müxtəlif amillərə üstünlük verirlər. 11
Ġqtisadçılar üçün bazar ilə əlaqəli ən mühüm amil tələb və təklif edənlərin xüsusiyyətləri və bazardakı rəqabətdir Ģəraiti və səviyyəsidir. Bu baxımdan, iqtisad elmində bazarların iki əsas qrupda təsnifatı aparılır:
Qeyri Təkmil Rəqabət Bazarları Təkmil rəqabət bazarı müxtəlif özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olan və real həyatda demək olar ki, rast gəlinməyən və hər ölkənin iqtisadiyyatında reallaĢdırılması istənən bazar növüdür. Təkmil rəqabət bazarın xüsusiyyətlərindən hər hansı biri reallaĢmadığı zaman, bu bazar qeyri- təkmil rəqabət bazarları olur. Bu baxımdan, tək təkmil rəqabət bazarı vardır, lakin rəkmil rəqabət bazarının bir sıra xüsusiyyətləri vardır, bu xüsusiyyətlərdən hər hansı birinin pozulması nəticəsində yeni bir qeyri-təkmil rəqabət bazarı meydana çıxır.Məhz bu xüsusiyyətlərə görədə qeyri təkmil rəqabət bazarları çoxdur. Məhz buna görə, təkmil rəqabət bazarı ifadəsi sözün tək halında, qeyri təkmil rəqabət bazarları isə cəm halında iĢlədilən bir ifadədir. Hər hansı bir bazarın təkmil rəqabət bazarı olmasından bəhs edə bilməyimiz üçün o bazarın dörd əsas xüsusiyyətə malik olması lazımdır.Bunlar aĢağıdakılardır: Bazarda eyni məhsulu istehsal edən və satın almaq istəyən çox miqdarda (qeyri məhdud miqdarda) istehsalçı və istehlakçı mövcuddur, Təkmil rəqabət bazarında təklif olunan və ya satılan məhsullar bircinslidir (Homogenlik və ya eynilik xüsusiyyəti), Ġstehlakçılar və istehsalçılar bazar haqqında bütün informasiyaya malikdirlər (ġəffaflıq prinsipi), Təkmil rəqabət bazarında istehlakçıların və istehsalçıların bazara giriĢləri və çıxıĢları ilə əlaqəli heç bir məhdudiyyət və əngəl mövcud deyil; bu barədə istehlakçı və istehsalçı tamamilə sərbəstdir.
Təkmil rəqabət bazarında çox miqdarda alıcı və satıcı mövcuddur. Buna görə də sadəcə bir istehsalçının istehsal və ya satıĢ miqdarı, o məhsulun bazardakı məcmu satıĢ miqdarının tərkibində əhəmiyyətsiz dərəcədə az bir paya malikdir. Beləliklə, bir firma satıĢ miqdarını artırarsa və ya azaldarsa, hətta sıfıra qədər də azaldarsa,
12
məhsulun qiymətində hansısa bir dəyiĢmə meydana gəlməz. Yəni hər bir firma bazarda formalaĢan qiyməti qəbul etmək məcburiyyətindədir. Eyni hal alıcılara da Ģamil olunur. Təkmil rəqabət bazarında alıcılar da çox miqdarda olduğuna üçün istehlakçılarda hər hansı birinin o məhsuldan daha çox və ya daha az satın alma qərarı məhsulun qiymətinə təsir etməz. Bunların (istehlakçı və istehsalçı) heç biri fərdi qaydada bir məsulun bazarda müəyyən olunmuĢ qiymətinə təsir edə bilməz. Məhsulun bazar və mübadilə miqdarları ancaq və ancaq fərdlərin hamısının ümumi davranıĢına bağlı olaraq reallaĢır.Homogenlik xüsusiyyətli bazarda, müəyyən bir əmtəə və ya xidməti istehsal edən çox miqdardda firma olsa da, istehsal olunan hər məhsul arasında obyektiv vəya sübjektif bir fərqin olmaması lazımdır. Buna görə də, təkmil rəqabət bazarında nə ticari marka və ünvan, nə reklam nə də bir birinə yaxın dərəcədə əvəzləmə əmtəələri mövcuddur. ġəffaflıq prinsipinə görə alıcı və satıcılar bazarda baĢ verən bütün hadisələr haqqında kifayət qədər informasiyaya malikdirlər. Bu xüsusiyyətə görə alıcı və satıcılar əmtəə və xidmətlərin qiymətləri, istehsal miqdarları və keyfiyyətləri haqqında dolğun məlumatlara malik olub, bunlardan hər hansı birindəki dəyiĢikliklərdən anında xəbərdar olurlar. Təkmil rəqabət bazarında istehlakçıların və istehsalçıların bazara giriĢləri və çıxıĢları ilə əlaqəli heç bir məhdudiyyət və əngəl mövcud deyil; bu barədə istehlakçı və istehsalçı tamamilə sərbəstdir. Bu xüxusiyyətə görə bütün istehsal amillərinin, alıcı və satıcıların, əmtəə vəya xidmətlərin bütövlükdə bazarda müxtəlif məqsədlərlə iĢtirak edən bütün amillərin bazara giriĢləri və çıxıĢları tamamilə sərbəstdir. Ġqtisadiyyatın bir seqmentindən baĢqa bir seqmentə keçid heç bir əlavə xərc tələb etməz. Bu izahatlara istinadən təkmil rəqabət bazarının sadəcə nəzəri cəhətdən mövcud ola biləcəyini qeyd etmək lazımdır. Çünkü, real həyatda bu dörd xüsusiyyətin asanlıqla eyni vaxtda (bərəbər) reallaĢması qeyri mümkündür. ―Ġnhisar‖ ərəb dilindən alinmiĢ ―monopoliya‖ sözünün alternativi kimi iĢlədilir.‖ Ġnhisar‖ termini öz dilimizə, hərfi mənada ―təkəl‖,‖təkəlçilik‖ mənasini verir ki,bu da inhisarin mahiyyətini ifadə edir. Çünki inhisar və inhisarçiliq çoxlu istehsal vasitələrinin və insan qüvvəsinin bir əldə cəmləĢdirilməsidir. Ġnhisar Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|