Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
40
1. Rəqabətin üfüqi məhdudlaĢdırılması 2.
3.
Bazarda hegemon mövqedən sui-istifadə və s. Ümumiyyətlə, Qərb ölkələrində antiinhisar qanunvericiliyi və antiinhisar siyasəti geniĢ Ģəkildə inkiĢaf etmiĢ və artıq uzun onilliklər ərzində inhisar və onun neqativ nəticələri üzərində nəzarət mexanizmi müvəffəqiyyətlə həyata keçirilir. Sözsüz ki, antiinhisar qanunvericiliyi və antiinhisar siyasəti (inkiĢaf etmiĢ ölkələrdə) heç də qüsursuz deyildir. Yəni, bu baxımdan inhisarın ümumi Ģəkildə qadağan olunması bu qadağandan istisnalarla xeyli ―yumĢaltdırılır‖. Və, bu istisnalar həm ayrıca götürülmüĢ kompaniyaya, həm də bütövlükdə bir sahəyə aid edilir. Bununla yanaĢı, prinsipcə ABġ və Qərbi Avropa ölkələrinin antiinhisar siyasəti ciddi Ģəkildə düĢünülmüĢ, iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmıĢ formada həyata keçirilir. Antiinhisar siyasətinin dünya təcrübəsində araĢdırdığımız problemlə bağlı xüsusi elmi maraq doğuran nəticə iqtisadi regionalizmin real-məzmunlu tətbiqi çərçivəsində mövcud olan yanaĢma və üsullarla, onlardan istifadə spesifikliyi ilə əlaqədardır. Bu mənada dünyanın ən dinamik inkiĢafda olan inteqrasiya blokunun- Avropa Ġttifaqının təcrübəsi əsas götürülür. AraĢdırmalarımız göstərir ki, antiinhisar siyasəti 1990-cı illərdən baĢlayaraq sözügedən qruplaĢmada geniĢ yayılmağa baĢlamıĢdır. Yəni, əlveriĢli sahibkarlıq mühitinin formalaĢdırıl-ması zəruriliyi yalnız inteqrasiya prosesinin yekun mərhələlərində aktuallaĢmıĢ və bu istiqamətdə əməli tədbirlər sistemi həyata keçirilməyə baĢlanmıĢdır. Hal-hazırda, Avropa Ġttifaqının antiinhisar siyasətinin əsas çıxıĢ nöqtəsi təsərrüfat subyektinin hegemon mövqeyindən doğan nəticələrə söykənir. Avropa Ġttifaqının qanunvericiliyində birləĢmə prosesləri üzərində antiinhisar nəzarətini iki orqan həyata keçirir: Komissiya və Avropa məhkəməsi. Rusiyada antiinhisar siyasətini həyata keçirmək, bazar strukturlarını dəstəkləmək, əmtəə bazarlarında inhisarçı təmayülləri aradan qaldırmaq məqsədi ilə ilkin olaraq Antiinhisar siyasəti üzrə Dövlət Komitəsi və ərazi orqanları yaradılmıĢdır. Lakin, bu struktur öz fəaliyyətində gözlənilən effekti əldə edə bilmədi 41
və 1999-cu ildə həmin orqanın bazasında Sahibkarlığa kömək və antiinhisar siyasəti üzrə Nazirlik təsis edildi. Rusiya Federasiyasının antiinhisar qanunvericiliyinə görə müəssisə o halda inhisarçı hesab olunur ki, əvəzedicisi olmayan, yaxud komplementar (tamamlayıcı) əmtəə bazasında hegemon mövqe tutsun. Əgər hər hansı bir əmtəə bazarında mal təklifinin formalaĢmasında müəssisənin xüsusi çəkisi 65%-dən az deyilsə, onda həmin müəssisə hegemon hesab edilir. Ukraynanın antiinhisar siyasəti ―Ġnhisarizmin məhdudlaĢdırılması və sahibkarlıq fəaliyyətində haqsız rəqabətin yolverilməzliyi‖ haqqında qanunla tənzimlənir. Bu qanun inhisarçı fəaliyyətin məhdudlaĢdırılması, haqsız rəqabətin yolverilməzliyi və antiinhisar qanunvericiliyinin normalarına riayət etmə üzərində dövlət nəzarətinin həyata keçirilməsinin hüquqi əsaslarını özündə büruzə edir. Antiinhisar qanunvericiliyinə riayət edilməsi, inhisarçı mövqedən sui-istifadə ilə bağlı sahibkarların mənafelərinin mühafizəsi və haqsız rəqabət üzərində dövlət nəzarəti Antiinhisar Komitəsi tərəfindən həyata keçirilir. O, öz fəaliyyətində yalnız Ali Sovet qarĢısında hesabat verir və onun tabeçiliyindədir.
AraĢdırmalarımız göstərir ki, daha çox səciyyəvi xarakter daĢıyan iki keçid iqtisadiyyatlı ölkənin antiinhisar qanunvericiliyi və antiinhisar siyasətinin əsas müddəaları kiçik istisnalarla, əksər MDB ölkələrinə xasdır. Antiinhisar siyasətinin dünya təcrübəsi göstərir ki, bu problemə yanaĢmada nəinki nəzəri-metodoloji prinsiplər, eləcə də ayrı-ayrı ölkə və regional iqtisadi qruplaĢmaların səciyyəvi xüsusiyyətləri baxımından vahid platforma yoxdur. Fərqli mövqelərin mövcudluğuna baxmayaraq, ümumnəzəri yanaĢma çərçivəsində antiinhisar siyasətinin predmeti kimi firmanın bazar davranıĢı və bazar strukturu götürülür. Ġnhisarçı fəaliyyətin tənzimi antiinhisar nəzarəti ilə bütövlükdə iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi arasında dialektik bağlılığa söykənməlidir. Bu baxımdan maraqlıdır ki, inhisar fəaliyyətinin tənzimi problemlərinin təkcə antiinhisar siyasəti ilə deyil, eləcə də iqtisadi subyektlərin rəqabət qabiliyyətlərinin yüksəldilməsi istiqamətində dövlət tənzimləməsinin pozitiv rolunu da nəzərə almaqla həllinə yanaĢmada sistemliliyi təmin etmək olar. BaĢqa sözlə, inhisarçı təmayüllərin
42
aradan qaldırılması və normal rəqabət mühitinin formalaĢdırılması öz-özlüyündə əsas məqsədə nail olmağa, yəni dayanıqlı inkiĢafın təminatına dəlalət etmir. Bu proses qeyd edilən yönümdə hələ yolun yarısını qət etmək demək deyildir. Ġnhisarçı fəaliyyətin tənzimi prosesində antiinhisar siyasətinin əsas hədəflərindən biri bazar subyektlərinin davranıĢ tərzi ilə, ələlxüsus bazara daxil olmada yaradılan maneələrlə bağlıdır. ĠnkiĢaf etmiĢ ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, yeni təsərrüfat subyektlərinin bazara daxil olmasında iki qrup amillər qrupu həlledici rol oynayır: 1.
bazara yaxud istehsal sahəsinə giriĢdə yaradılan maneələr; 2.
fəaliyyətdə olan təsərrüfat subyektlərinin yeni rəqibə münasibəti Bazara (istehsal sahəsinə) giriĢdə müəyyən dərəcədə maneə yaradan səbəblərə aĢağıdakıları aid etmək olar: 1)
Qanunvericilik mahiyyəti daĢıyan qaydalar və məhdudiyyətlər sistemi; 2)
Məsrəflərlə bağlı olan səbəblər; 3)
Ġstehsalın miqyasından əldə edilən effekt; 4)
Məhsulun həyat tsiklindən alınan effekt; 5)
Ġstehlakçıların müəyyən ticarət markasına bağlılığı; 6)
Kapitala olan tələbat.
2.2 Azərbaycanda təbii inhisar sahələrinin müasir vəziyyətinin müqayisəli təhlili. Dövlət inhisarları, və ya təbi inhisarlar-yalnız xüsusi lisenziyaya malik dövlət müəssisələrinin fəaliyyət göstərdiyi, rəqabət mühitinin məqsədəuyğun olmadığı spesifik sahələrdir. Bu sahələrdə yalnız iqtisadi effektivsizliyə görə yox, həm də ölkənin sosial-iqtisadi inkiĢafında oynadıqları müstəsna rola, milli təhlükəsizliyin təmininə, müvafiq sahənin mal və xidmətlərinin əhali üçün xüsusi əhəmiyyətinə görə rəqabət yaradılmalıdır. Dövlətin inhisarında olan sahələrə pul emissiyası fəaliyyəti, xarici iqtisadi fəaliyyətin bəzi növləri (ayrı-ayrı məhsulların idxalı və ya ixracı), bəzi məhsul növlərinin istehsalı və satıĢı, kütləvi xidmətlərin bəzi növləri və s.-aiddir.
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|